Архитектура древнего и раннесредневекового Азербайджана

Абшерон јарымадасынын саһилиндəки тəбии јанар газлар , « əбəди » одлар бизим узаг əҹдадла рымыз үчүн « аллаһын » тəҹəссүмү иди ; онлар бу одлара сəҹдə едир , өз мəишəт оҹагларыны да һəмин одлардан јандырыр вə « аллаһын » бир зəррəсини мəнзиллəринə ҝəтирирдилəр . Гəдим атəшпəрəстлик белə јаранырды , инсанлар өз евиндə ода ситајиш едирдилəр . Бу елə бир микро - дини өзəк иди ки , сонра лар онун əсасында мүхтəлиф дини вə мəрасим тикилилəри јаранырды . Гобустан гајаларында адамларын , һејванларын тəсвирлəри илə јанашы елəлəри дə вардыр ки , онлары ири вə кичик мəскəнлəрин тəсвири һесаб етмəк олар ; бу мəскəнлəрин үмуми ҝөрүнүшү верди јимиз бəрпа ескизлəриндə өз əксини тапыб . Хəзəр саһили енсиз кечид гəдимдə Каспиана , сонралар Гафгаз Албанијасы , Атропатена вə Гəдим Шəргин бир чох өлкəлəри халгларынын карван јолу , гəбилəлəрин етник һəрəкəт , мəдəни əлагəлəр вə гаршылыглы јарадыҹылыг əлагəлəри јолу олмушдур . Бу јолла ејни заманда , Һеродотун ҝөстəрдији кими (I — II китаб , 104), шималда јашајан көчəрилəрин һəр ҹүр һүҹумлары баш верирди . Узаг кечмишлəрдə Гафгаз Албанијасынын халглары бу енсиз кечид үзəриндə үч мүдафиə истеһ камы тикмишлəр ; онлар Бешбармаг истеһкамлары , Чыраг гала илə бирликдə əзəмəтли , отуз километр узунлуғунда Ҝилҝилчај истеһкамлары вə нəһајəт , шималда əн бөјүк (40 км - дəн чох ) Дəрбəнд истеһ камлары иди , — сонунчу адəтəн Баб - əл - Əбваб , Дəмир гапы вə ја Дəрбəнд адланырды . VIII əсрдə албан тарихчиси М . Каланкатујски јазырды ки , « Иран шаһлары дəнизлə дағлар арасында чох бөјүк гурғуларын тикинтиси үчүн бизим өлкəмизи ( Албанијаны ) əлдəн салырдылар ». Ҝөстəрилəн јолу ҹəнубдан Абшерон галалары комплекси мудафиə едирди . Бу комплекс , ҝөрүнүр үмуми бир адла — Бəндəр - и Бакы адла нырды . Истеһкамларын дөрдү дə Гафгаз Албанијасынын əразисиндə јерлəшдији үчүн Албан гапылары ады бүтүн гурғулар комплексинə аиддир . Онлар Албан дөвлəтинин əн мүгəддəс вə əн мəһсулдар торпаг ларыны мүдафиə едирди . Абшерон јарымадасынын ҹоғрафи мөвгеји , онун бир гəдəр тəҹрид олунмасы , ағач тикинти мате риалынын олмамасы , əксинə јүксəк кејфијјəтли дашын боллуғу онун ме ' марлығына мүəјјəн бəдии естетик тə ' сир көстəрмəјə билмəзди . Абшерон кəндлəринин чохунда « мүгəддəс əбəди » одлар јанырды , онлар күлли мигдарда мө ' минлəри вə зəвварлары ҹəлб едирди . Бир чох мə ' луматлар сүбут едир ки , тəбии одлар групу əтрафын да јаранмыш бөјүк јашајыш мəскəни тəдриҹəн мүгəддəс одларын јанар пајтахты гала шəһəрə — Албану — Албаку — Баку - ја чеврилмишдир . Гəдим шəһəрдə чохлу мə ' бəдлəр , бүтханалар вə сəҹдə - ҝаһлар ( алтарлар ) јаранырды . Онлардан бири , гисмəн дөврүмүзə ҝəлиб чатаны Авестаја ујғун олараг , е . ə . III — II миниллијə аид едилəни Апам Напата аллаһынын мə ' бəдидир . Е ə . I миниллијин əвваллəриндə Апам Напата мə ' бəдинин јахынлығында о дөвр үчүн əзəмəтли сəккизјаруслу гүллəвари мə ' бəд тикилмишдир . Мə ' бəдин једди мүгəддəс јарусунун једди аллаһа һəср олунмуш тахчаларында — алтарларда Һөрмүздүн вə ја Митранын пантеонунун аллаһлары шəрəфинə једди рəнҝли од јанырды . Əбд - əр - Рəшид əл - Бакуви өзүнүн ҹоғрафијаја аид əсəриндə (1403/4 — 1413/14) Бакыдан бəһс едəркəн јазырды : Шəһəрин дашдан тикилмиш ики галасы вардыр . Онлардан бири дəнизин јахынлы ғында , диҝəри биринҹидəн бир гəдəр јухарыда јерлəшир . Сəјјаһлар , Һəмдуллаһ Гəзвини һəлə XIV əсрдə вə Евлија Чəлəби XVII əсрдə , һəр ики Бакы галасыны тəсвир едəркəн ҝөстəрирдилəр ки , икинҹи Бакы галасы манҹанагларла дағыдылмышдыр . Албаку - Баку галасындан тəгрибəн ики км ҹəнубда Хəзəрин саһилиндə гүллəвари мə ' бəдли үчүн ҹү мүгəддəс Сəбаил галасы јаранмышдыр . Гүллəвари мə ' бəд ики хариҹи пиллəкəни олан үчпиллəли ки чик зиккурат шəклиндə һəлл олунмушдур . Абшерон јарымадасынын ҹəнуб саһилиндə кичик бир саһəдə үч мүхтəлиф гала комплекси тикил мишдир . Гүллəвари мə ' бəдлəрин , гала диварларынын вə горујуҹу гурғуларын ме ' марлығы үч бөјүк гəдим дөвлəтин — Мидија , Харəзм вə Вавилонун ме ' марлығынын тə ' сири алтында јаранмышдыр . Онларын үмуми ҝөрүнүшүндə һəр үч дөвлəтин ме ' марлығы илə Албан ме ' марлығынын синтези өзүнү ҝөстəрир . Ҝөрүнүр ҝөстəрилəн өлкəлəрин каһинлəри « мүгəддəс вə илаһи одлар дијарында » өзлəринин дини ком плекслəринин олмасыны зəрури һесаб едирдилəр . Бу Еа ( Апсу - океан , дəниз ), Ану - Ана ( сəма ), Рамман — туфан , күлəк һөкмдары аллаһларынын торпағы , јə ' ни Апсу - Рам - Ана - Абшерон торпағы иди . Бакы шəһəриндəн 60 км ҹəнубда Гобустанда гəдим гајаүстү тəсвирлəрин надир горуғу јерлəшир . Тəгрибəн минə гəдəр даш вə ири гајаларын үзəриндə үч миндəн чох палеографик рəсмлəр үзə чыхарыл мышдыр . Јазылы тəпəдə 9 № - ли дашда тəсвир олунмуш гүллəвари тикили ( үзəриндəки символлара ҝөрə мə ' бəддир ) хүсусилə мараглыдыр . Јазылы - тəпə Ҹинҝир дағын ( Шумердə Ка - Дингир ) бир һиссəсидир , о кечəн əсрдə Дингир - баба адланырды вə пир - сəҹдəкаһ иди . Бə ' зи тəдгигатчылар ҝөстəрирлəр ки , шумер , гəдим түрк - монгол вə сонралар фарс , сөзү «Dingir» вə «Tengri», ( Ҹинҝир ) аллаһ демəкдир . Буна ҝөрə