Архитектура древнего и раннесредневекового Азербайджана

Х Ү Л А С Ə

Азəрбајҹан ССР көклəри узаг кечмишə ҝедиб чыхан зəнҝин ме ' марлыг вə бəдии ирси олан бир өлкəдир . Гəдим вə илк орта əср устад - ме ' марларын , рəссамларын вə һејкəлтəрашларын јарадыҹылығы Азəрбајҹан ме ' марлығы вə инҹəсəнəти тарихинин кифајəт гəдəр өјрəнилмəмиш саһəлəриндəндир . Азых мағарасынын вə бир сыра башга мағараларын үзə чыхарылмасы ону ҝөстəрди ки , Күр - Араз чајлары вадиси вə ону əһатə едəн дағлар јер үзəриндə бəшəријјəтин əн надир бешиклəриндəн бири иди , бурада өзүмлү мадди мəдəнијјəтин тарихи 500 мин илдəн 1,5 милјон илə гəдəрдир . Тəгдим олунмуш ишин мүрəккəблији ондан ибарəтдир ки , мадди мəдəнијјəтин јалныз ајры - ајры елементлəри дөврүмүзə ҝəлиб чатмышдыр , лакин ме ' марлыг вə инҹəсəнəтдə мөвҹуд олмуш сајсыз һесабсыз ганунаујғунлуглар , санки əбəди итирилмишдир . Гəдим тикилилəрин тəдриҹəн неолитдəн башлајараг тунҹ , дəмир дөврлəри вə илк орта əсрлəрə гəдəр вердијимиз бəрпа лајиһəлəри онларын јаранмасынын əсасларындан бири олан палеоархитектоника ганунаујғунлугларыны үзə чыхарды . Системлəшдирмə вə мүгајисəли тəһлиллəр јени формалары вə ти кинти үсулларыны , һəмчинин илкин планлашма вə һəҹми - фəза һəллəрини сахлајараг ме ' марлығын кеч дији инкишаф јолларыны үзə чыхармаға имкан верди . Бүтүн дејилəнлəр дини - мəрасим тикилилəриндə вə рəмзи əһəмијјəти олан һејкəллəрдə там тəҹəс сүм олунмушдур . Онлар гəдим халгларын ҝилдə вə дашда əкс олунмуш космогоник тəсəввүрлəри кими гаршымызда ҹанланыр . Дини ме ' марлығын вə онунла бағлы олан мəрасим инҹəсəнəт əсəрлəринин өјрəнилмəси палеоес тетиканын əсасларыны үзə чыхармаға имкан верди . Бу ҝүн Совет ме ' марлыг вə инҹəсəнəт тарихи гаршысында дуран əн муһүм мəсəлəлəрдəн бири гəдим инсанын јарадыҹылығында дүнјаҝөрүшү платформасынын дəрин марксист тəһлилидир . Палеолит дөврүнүн əввəллəриндə даими јашајыш мəскəнлəри јох иди вə кичик инсан груплары көчəри һəјат тəрзи сүрүрдү . Заман кечдикҹə баш вермиш сојуглашмалар инсанлары тəбии мағаралара чəкилмəјə мəҹбур едирди . Археологлар гəдим инсанларын əмəк алəтлəри тапылмыш бир чох мағаралары тəдгиг етмишлəр . Јахын Шəргин бир сыра өлкəлəриндə , о ҹүмлəдəн Азəрбајҹанын бир чох рајонларында инкишаф етмиш отураг əкинчилик - һејвандарлыг иҹмалары дөврүнүн гəдим мəскəнлəри хүсуси мараг доғурур . Ајры - ајры гəдим мəскəнлəри өјрəнəрəк биз онлары ме ' марлыг - планлашма гурулушунда охшар лығына ҝөрə бир нечə јерə ајырмышыг : Кортəбии тикинти əсасында јаранмыш , лакин кифајəт гəдəр дүшүнүлмүш вə ахар - бахарлы , кичик јашајыш говшаглары схемлəринə малик мəскəнлəр ( Газах рајо нунда Гарғалар тəпə е . ə . V — IV миниллик , Фузули рајонунда Гаракөпəк тəпə , е . ə . III миниллик . Мил дүзүндə Гара - тəпə , е . ə . I миниллик вə с .). Бөјүк дини тикили вə ја мəркəзи мејдан əтрафында груплашмыш биналардан ибарəт мəскəнлəр ( Нахчыван МССР - дə Күлтəпə , е . ə . VI — V миниллик , Мəрдəкан кəнди јахынлығында мəркəзиндə кром лех јерлəшəн мəскəн , е . ə . III миниллик ). Ајры - ајры чəпəрлəнмиш һəјəтли евлəрдəн ибарəт мəскəнлəр ( Шому - тəпə , е . ə . VI миниллик , Иланлы - тəпə , е . ə . V миниллик вə с .). Мүəјјəн дəрəҹə дүз күчəлəр əмəлə ҝəтирəн евлəрдəн ибарəт мəскəнлəр ( Ханлар рајонунда мəс кəнлəр , е . ə . III — II миниллик ). Шəһəр типли мəскəнлəр ( Үзəрлик тəпə е . ə . IV миниллик , Гаракөпəк тəпə е . ə . III — II миниллик , Абшеронун Гала шəһəрлəри е . ə . II — I миниллик вə Нахчыван МССР - дə гала шəһəрлəр е . ə . II миниллик . Јухарыда ҝөстəрилəн мəскəнлəрдə јашајыш евлəринин əксəријјəти јасты - габарыг чиј кəрпиҹдан тикилиб , Абшерон јарымадасында , Фүзули рајонунда вə Дағыстанда јаша јыш евлəри вə мəрасим тикилилəри енеолит вə гəдим тунҹ дөврлəринин мегалитик ме ' марлыг нүмунə лəридир . Бүтүн биналар планына көрə дөрд типə бөлүнүр : даирəви , еллипсвари вə ја овал , күнҹлəри јумурланмыш дүзбуҹаглы , онлар адəтəн даирəви биналарла бирликдə тикилирди . Бу биналар дафиəсиз ҝүнбəз , дарбази вə чадыр шəкилли өртүклəрлə өртүлүрдү .