10 лет Марийской автономной области. 1921–1931

Кантонлам тыгыдэмдымэ дэн, кантиспол ком дэн с/совэт-влакын праваштым ша рымэ дэн, нунын вуйлатылмаш пашаштат шэмэр кашак дэк лишэмэш. Кундэм кбргым районлымо паша альэ тндын дэнэ гына пытэн шуын огыл. Чык ма дэн Йурин каетонлаштэ курык марий влак илат. Нунын коклаштэ чыла паша мат сайрэк нантайшаш вэрч, поена ку рык марий административна районым по ч а т ВЦИК дэч йодмо. Адак М.-Турэк кантонышто илышэ суас-влакланат садэ шот дэнак поена суас-национальна район почаш йодмо. Йал-совэт. район-влак кугурак ильыч. Садлан Йал-совэт шкэ районысо шэмэр кашакшэ дэч торлэнрак шогыш, пашажат шэіггэланрак кодын мий ыш. Тыгай ситыдымашым торлатышаш вэрч с/совэтлам тыгыдэмдаш вэрэштэ. Тидэ шот дэн 155 с/совэт олмэш (1927 28 ийлаштэ) 247-ым ыштымэ. Тидэ па шам шуктымо годым утларакшым нацио нальнэ принсин почэш ышгалтэ. Иал совэт районлам тыгыдэмдымэ дэн, адак йал совэтын праважым кугэмдымэ дэнэ йал совэтын власть лиймэ шотшат нблта лалтэ, Совэт Праввчылствын к ѵ штымыжым йаллаштэ илышыш пурташ утларакйбн лийэ. СССР-ым экономик шот дэн район лымаштэ Маркундэмын вэржэ. СССР-ым экономик шот дэнэ район нымы н пбрвой гланышгыжэ Маркундэм Віітско - Вэтлужский крайыш пуршаш лык ыльэ. Тидэ крайыш адак Вот область, ошео Ваткз губэрна, Сэвэро Двннский губэрнан ужашыжэ пурышаш лык улмаш. Тидэ крайыш пураш Маркундэмын 1Y совэт-влак погыньша шыжэ (1923 шо ийыштэ) пунчал мутым луктые. Тылэч вара СССР-ым районлаш вэс плнн ышгалтэ Тидэ план почэш 1930-шо ийыштэ Маркундэм ІІижкрайыш ушныш. Маркундэм лэч поена Нижкрай ыш ошео Нижгород, Ваткэ губэрна пу рышг, адак ошео Костромской, Ив.-Воз нэсэнский, Владимирский губэрна-вла:ын ужашьшт, тылэч поена Вотобласть дэн Чуврэспублик пурышт. Озанлыкпіын га лылыкшьщ, крайын кумдыкшым, йэіг шотшым ончалмагыч,—Нажкрай СССР-ын моло экономик районла коклашгыжэ ку мышо вэрыштэ шотлалтэш. Нижкрайыіи ушнымыж дэнэ Маркундэмын праважэ автономий шотышто утларак шарлышаш лык, озанлык дэн культур паша вийнымэ тэмпшэ йэшаралтшашлык, адак вэс мо гырымят турлб пашаштэ оласэ пролэта рын виктарэн, полшэн шогымыжат ли шэмэш. ПРОМЫШЛЭНЫС. Э к о н о м и к . Олено марий эл руш ку гыжанышын а к т ы к э ш кодшо колонийжэ ыльэ, рудо промышлэныелан сатулык илэ арвэрым, чодрам пуэн шогыш. Сар влак, адак 1921 ийсэ нужна ий тулэч ожнат уда лийын шогышо калык озанлыкым чылт пужгалыш. Совэт власть лнймэк, Маркундэм почылтмэк мэрий эл йбршэш вашталтэ. Нужна ий дэч кодшо йбсым пытарымэкэ (1923 ий гыч туігалын), ка лык озанлыкым йол умбак шогалтымаш т/нальэ,—1926-27 ийлаштэ озанлыкын T j ' i r шотшым cap дэч ожиысо нормышко

шуктымо;—1928-29 ийгыч рэконструксо ыштымаш туігалмэ. Впч ийаш план шук тымашэш тидэ рэконструксым ыштымэ дэнэ Марий кундэм . озанлык шэнтэлан кодшо аграрнэ озанлыкгыч индустрий аграрнэ озанлыкыш лэктэш. Кундэм почмэкэ лу ий коклаштэ кун дэм экономик чот вашталтэ. Тидэ жаиыш тэ шуко кугу паша ыштымаш лийын; cap дэч, рэвольутсо дэч ожнысо озанлык дэн таігастармаштэ Марий кундэм йатыр ончык лэктын. Марий кундэм нугыньССР Ушэм дэн ик вэрэш вич ийаш планын кумышо ийаш пашажым шуктэн шога. Кумышо ий сэкэн кэртшэ лийэш, злым индустрийаігдымагакэ вийан савыра. Кун дэмышгэ кызыт маркэ утларакшэ йал озанлык паша ышталтэш, промышлэные шэіпэланрмк кодын шога. Тыгай койыш вашкэ йбршэш вашгалтэш. Калык озан лыкын балансыщтыжэ йал-озанлык лэк тыш кызыт 39,4%, чодра озанлык 44,7%, кустар промышлэные 7,5%, рэспублик кидысэ цэнз промышлэнос - 8,4%. Рэс публик промышлэнысын удэл виеажэ пи сын кушкэш. Маркундэм чодралан пойан. Тидэ пойанлыкым сайын кучылташ ку лэш. Садлан чодра промышлэные пашам внктараш чот пижалтэш. Йал-озанлык паша вашталтэш: кумднкэш колэктиви затеэ ышталтэш, нур пашашкэ шудо уды маш пурталгэш, вольык ашнымашат вэ сэмэш-шбран ушкал ашнымаш впйна. Кун дэмын п. Ѵ ртус дэн экономикшэ тугай па шам внктараш йбнан улыт. И а л - о з а н л ы Кундэмысэ йал-озан лык шэнтэлан кодын шогэн. Утларакшэ пырчан шурно /дал тыи, кум пасум кучал тын, мландэ паша тэкник шотышто улнб шогэн, шурно лэктыш шагал лийын, шур но шочмащ эрэ ик тор шогэя огыл. Ко лэктивизатеэ вийан шаряымэ дэн мландэ паша тэкник сайэмэш, шурно лэкгышат нблталалтэш. Вольык ашнымаш альэ мар кэ наидам шагал пуэн шогыш, вольык ашнышын кулэшыжым гына ситарэн шо гыш. Йал - озанлык кидыштэ 828.535 га (1931 ий) уло. П/тыпь кундэмын кум дыкшо 2 Í73.892 га. Тидэ шотышто 613.252 га (28,2%) шурно удымб мландэ; олык 72.965 га (3,3%), вольык коштык тымо вэр—28.996 га (1,3%) , сурт пэчэ 40.484 га (1 , 9%) , сад-влак 1305 га (0,07%), пакча 284 га (0,01°/ 0 ), моло кучылташ йбршб мландэ 29.078 га (1.4%), чодра дэн rajprö 1.345.363 га (62%) , адак йбрдымо мландэ—42.226 га (2,0%)- Иьпг йыда пайэш вочшо мландэ 1,45 га логалэш, йуд вэл ужашыштэ 2 га маркэ, кэчывал вэл уягашыштэ 1 га маркэ. Шу дылык мландэ—кнндэ /дышаш мландын 1 /ч нарэ вэлэ. Эртышэ лу ий жапыштэ мландэ паша тэкник йатыр сайэмын. Йал-озанлык па шашкэ турлб машин вийан пураш тйга лын. Тпдым тыгай таблнтеэ ончыкга: Шога Плуг. Тырма. ) дымо косила. машин. 1920 ий 34.241 5935 18.125 57 1931 ий 1/ІН 63.600 66.449 50.226 1651

лажэ 116 кв. клу . ушнэн. Тунамак Мар кундэмгыч Суас рэспубликлан тыгай йалла пумо: Сотнур волы ын Биктаман, Бик нарад, Шэшпэ волысын—Кльуч Сап, Сэ мэяовскиэ Отары. Служилайа У ¡. а, Но вайа Ура, Сэлэнг ѵ р, Новые Куллары,— луман суас йал-влак, чылажэ 77 кв. клм., адак тылэч поена 1923-шо вйыштэ Ва рангуш лэсничэствын Уринский дач чодра (1—14 кварталла), чылажэ 31 кв. клм. Тидэ ийыштак национальнэ экономик шо тым кэлышгарычэ почэш Чуврэспубликын (Чэбоксар уйэздшьш) Помйал дэн Помар волыслажэ, чылажэ 1153 кв. клм. Мар кундэмыш ушалгын; 1924 шэ йыштэ кун дэмым районлымо годым ошео Вагкэ гу бэрна, Йаран уйэзшын 127 марий йа лышт-влак, адак ошео Нижгород губэрна, Лысков уйэзшын Йэмангаш, і^урпн волы слажэ да Краснобак уйэзын Марьин во лысшо, тылэч поена Голибихин волысын 3 марий йаллажэ экономик дэн нацио нальнэ шот кэлыштарымэ почэш, чылажэ 2112 кв. клм. Маркундэмыш ушалтын. Садэ годымак Оуас рэспубликын (Арск кантон) 13 марий йал МАО шко уш нэн; пытартыщлан 1925-шэ „ийыштэ Чув рэснубликыя (ІІадрин уйэз) Иужаи л выи 33,6 кв. клм. (2 квартал) чодражэ, адак таватымч вэрла (Йул вудын шола вэлэнэ), чылажэ 1021,9 кв. клм. да тавалымэ Та рашнур дачыя ужашыжэ (24,6 кв. клм.) национальнэ шот кэлыштарымэ дэнэ Мар кундэмыш ушалтын. Тидэ шот дэнак Чыкма кантон Йуксар л-выгыч 280 кв. клм. чодра Чуврэснубликлан пуымо. Тыгэ районлымо лэч вара Маркундэмын кум дыкшо 4843,6 кв. клм лан (31,3%), йэгг шотшо 25 , 4% лан ошеыж лэч кугэмып. 2. Маркундэм кбргышто административнэ экономик шот дэн райоплымаш 1924-шэ ийыштэ штымэ- Ожныжым чыла кундэм 3 ко нтон тан, 33 волыслан, 407 с/совэг лан полкалалтын ылі э. Кажнэ кантонын кумдыкшо кокла ш >т дэнэ 5886 кв. клм., раднуешо 48 клм., йэіг шотшо 136 т ѵ жэм. Волысшын кумдыкшо 500 кв. клм., ра диусшо 10 клм , йэн - шотшо 12,1 тужэм шотлалтын. Маркундэмып І Ѵ *-шэ совэг ногыныма щыжэ тидэ районлымо пашам лончылэя надмэіггэ, угыч вэс онайрак проэктыи ышгэн. Тидэ у нроэкт почэш чыла Мар кундэмым 9 кантонлан пблкіільшэ, 155 йал совэт лийшаш. Тыгэ полкалымэ дэнэ кан тон йэда 51151 йэіг логалэш, кантонын кумдыкшо 2013 кв. клм., радкуешо 22,5 клм. лийшаш. Кантон йэда 17 с/совэт, с/совэг йэда 3040 йэіг лийшаш; с/совэ тын раднуешо вара 4 клм. вэлэ лийэш. Тидэ проэктым 1924 ийын 24-шэ авгу стышто В ЦИК пэіггыдэмдэн. Тыгэ ошео 4 йыжыкан админпстратив нэ пблкалымаш 3 йыжыіганэш коде: кун дэм, кантон (район) с/совэт. Кундэм кор там тыгэ пблкалымаш совашіарагын вуй лагылиэ пашажым куштылэмда, адак эко номик, национальнэ, калык илыш, моло шот дэнат ончалмэ годым кантонлан пк туейирак. нк шотльтрак лийын шога; ты лэч поена адак вэрласэ апчратын оігар- тышыжат куштылгэшрак голэш. Вэс мо гырым ончалаш гын, административнэ рос кот изэммэ дэнэ вэрласэ анарат шулдэш толэш; тылэч поена вэрласэ апаратыш талырак пашазым колтымо дэнэ, апара тын пашажэ чоткыдэмэш, ончык кайа.

ловар" завод посьолыкышто—697, „Ма рийэц" завотышто—985 йан. Кундэм кбргыштб поена озанлык шот 1930-шэ ийын 1-шэ йанварлан 97,3 ту жэмыш шуын, озанлык йэда кокла шот дэнэ 5 йэн логалэш. Кажнэ 1000 пбр йэіглан 1120 удрамаш, поена марий кок лаштэ 1119 Удрамаш, рушышто—1146. Паша штэн кэртшэ йаллашгэ пбрйэнтз удрамашгэ 51,3%, поена порйэнжэ (18— 60 ийаш) 48 , 7%, удрамаш (16-55 ийаш) 53 , 8%. Олалаштэ изиш вэс т^рлырак: порйьпггэ, удрамашкэ иктыш шотлымаштэ 56 , 5%. поена ончымаштэ пбрйэіг—54%. Удрамаш—58,6%. Кап-кыл ончымагыч моло калык кок лаштэ марий начар-рак. Иэіг шот шукэм маш шэнтэлан кодын мийа. Марий кокла штэ—8 ий кбргышто кажнэ 1000 лан 54,14 йыіг шочншжо, 36,58 йын 1 колы шыжо, 17,56 йыіг шукэммыжэ лийын. Кундэм коргысб турло калык варналт ила. Тугэ гынат, Маркундэмым тидэ шо тышто коктытэ шэлаш лийэш: 1) кэчывал йымал вэлнэ (чодран эл) утларакшым ма рий калык ила; йуд йымалкылажэ (йал озанлыкан эл) турло калык варналт ила. Кэчывал йымалкыла 746 йаллаштэ кун дэмыл чыла калык шогіпыгыч 37 , 8% шэ ила; ты цтэ марий 7 3% (чыла марайын 5 1 . 2% шэ), руш 24 , 8% (чыла рушын 22,6%-шэ), кундэм коргысб чыла чуваш влакат тышгак илаг (утларакшым Провой кантонышго); руш утларакшым Йурин Марьин районышго да Пул воктэнла Чыкма районышго ила. Йуд йымал вэлнэ чылажэ 1682 йал уло. Тьшгэ кундэмын 62,2%-йзіг шотшо ила. Тидэ шотышто марий—42,2% (чыла ма ряйын 48,8%-шэ) , руш—51,4% (чыла рушын 77 4%-шэ ) , суас—5,9% (чыла суасыи 87,3 "/о -шэ), удмурт—0,4% (чыла 100%) . Руш утларакшым йуд йымал дэн кэчэ лэкмаш вэлшла , марпй-тядэ райо нын покшэлныжэ ила. Маркундэмым административна полкалымэ. Кодшо 10-ий коклаштэ Маркундэмым административнэ шот дэнэ поікалымаштэ тун иашажэ тыгай лийын: 1) M іркундэмыя чэкіным тбрлатылмаш: 2) кундэм кбргышто административна дэн экономик шот райоя лымым шуктымаш; 3) СССР коргысб эко- , номик еистэмыштэ Маркундэмлан шкэ вэр жым налмаш. Маркундэмым почмо годым йужо марий йал влак кундэм лишнэ ыльыч гынат, ну нын экономикышт кундэм экономик дэн лишэм шогэн гынат,—йа J ' yac , йа Чув рэ шубликэш кодыныт (Пул вудын шола вэлжэ, Кукнур, Хльэбников район, моло районлат). Тидэ райнлагыч йужышг вара жым Суас рэснублик, альэ Чуврэспублик дэн кэлшымэ почэш Марк ѵ ндэмыш ушал тыныт, йужо районлажэ вэрч Маркундэм лая чот толашаіп вэрэштын. Чыла тидэ пашам В ЦИК ончэн налын пунчалмэк Маркудэмыш тыгай вэрла ушал тыныт: 1921 шэ ийыштэ адманистративнэ да озанлык шотым кэлыштарымэ дэнэ ошео Вагкэ губерна, Вурзым уйэздыя, Хльэбни ков волысшо—287 кв клм. ушнэн; садэ ийышгак национальна шотьга кэлышта рымэ почэш Суас рэспублик. Арск канто нын Парат волысыжо, Кукмор да Кук мор-Никольский волыслан районышт, чы

кумдыкышто; 0,09—0,13 мэтр кэлгытыштэ, тудын умбалныжэ куп тургыж кийа, йы малныжэ—„алльувиальнэ" манмэ шун. Чийа лончыжо „0,02—0,5 мэтр кужгыт нарэ лийэш; б) Йошкар Ола к-н Нольа вуд воктэн; в) Оршанкэ к-н Йэрнур йал лишнэ; г) Шэрнур лишнэ. Тылэч поена Нольа вуд воктэн шэм чийа лэктэш. 4. К у р т н ь о р о к шун дэн йорналтын Куго-Какшан, Изи-Какшан вудла лишсэ лоплаштэ, адак Шэрнур кантонышто да Сура (Шур) вуд воктэнат улэда. Тылэч поена Шэрнур дэн Морко кантонлашгэ в ѵ ргэньэ, моло руда рокат лийшашыжэ палэ да, кычалтылмаш альэ лийын огыл. 5. Кварц ошма М-Турэк кантонышто пэш шуко уло. („Мариец" йандау завод лишнэ), Провой к-нышто (Провой нос. лишнэ), Морко к-нышто'(^Красный Стек ловар" завод лишнэ), Пурин к-нышто (Марьин, район). Тидэ кварц ошман лон чыжо 30 мэтр кужгыт лнйэш. Тидэ ошма пэшшукэртеэ, тидэ жаным „чэгвэртичнайа" систэма маиыт. Тидэ ошман ойыртэмжэ тыгай: тудо шолдырарак рокан, ошалгэ сур тусан, вэржэ дэн лончан-лончан. 6. Ш у н оіпсо „нэрмский* манмэ урлык рок дэн йорналтын. Йошкар Ола лишнэ „кяинкэр" кэрмыч да „чэрэпитеэ" ышгы шашлык шун шую у то. Моло вэрлашгэ кундэмышгэ кбршэклык да кэрмычлык шун пэш шуко уло. 7. Т о р ф—( к у п т у р г ы ж ) варарак лийшэ рок дэн йорналтын. Куп тургыж МАО кбргышго чыла вэрэат улэда. Тудын чыла ша ршмэ вэржэ 27,4 тужэм га ш)глалдэш. Тидэ шотышто промышлэные лан йоршыжо 14.8 тужэм га нарэ уло. Куп тургыжыя чыла кубатуржым 316,6 тужэм кубомэгр нарэ шотлат. Чынжым манаш гын, альэ ты шот йоршын турые огыл: шынэн кычалгыл ончымагыч кун тургыж адакат гаукырак лийшаш: кум дыкшо 68,6 тужэм га, олтышашлык торф 60 мал. тон лэкшашлык. Кун тургыж улмо тую вэржэ Пул вуд лишсэ чодрашгэ, утларакшэ—Рутка дэн Кугу-Какшан вудла кооаштэ*(49.5 тужэм га), Дубовайа-Мадар чойын корнын кок могыржо дэнат, моло вэрэат. Тылэч поена куп тургыж турло вэрэ пасуланпэ эігэр воктэняашгэ улэда. Тыгай вэрлашгэ ала мыньар шуко огыл. Поена, палэ ойыртэмын кииымэ вэрлажэ куп тургыжын: Арбан купышто 1,7 тужэм га (Йошкар-Ола лишнэ); Арда лишнэ— 3 тужэм га; Лужйар лишнэ—3,7 тужэм га; Куплангышгэ—3,3 тужэм га; Чыкма к-нышто—2 тужэм га; Провой кантон (Сорогин лишнэ)—1,8 тужэм га, адак моло вэрэат. Маркундэм калык. 1930 шэ ийын 1-шэ йанварлан калык шот 5 1 0 , 6 8 0 йэігыш шуын. Тидэ шотыш то марий 2 5 9 . 3 5 8 йэіг ( 5 0 , 8 ' / о ) , руш — 2 2 4 . 2 9 0 ( 4 3 , 9 ° / о ) , с у а с—2 2 1 0 8 ( 4 , 3 ° / о ) , моло калык - (чуваш, удмурт)—4924 (1%) . Кундэмысэ калыкын 95%" шэ йаллаштэ шурно пашам шгэа ила. Кажнэ йаллан кокла шот дэн 190 йэгг логатэш (марий йаллаштэ 168 йэіг), озанлык шотшо 37 ло галэш. .Кундэм калыкын кодшо 5%-шэ вэлэ олалашгэ да зачотлаіптэ ила: Йош кар Олашгэ—7219 йэіг, Чыкмаштэ—8541, Йурин пашазэ посьолкышто—4609, про вой посьолыкышто—2357, „Красный Сгэк

Нулгын йуд йымал дэн кэчэ лэкмаш вэл чэкшэ Йул вуд липшч эрта. Олма пуын й.уд йымал дэн кэчэ лэкмаш вэл чэкшэ Йул вуд мучко Чыкма дэк шу мэшкэ мийа, варажым Лапша, Кужмар, Й.ілчык йэр (Провой к-н) вэкыласавырна. Кожын кэчывал йымал да кэчэ лэкмаш вэл чэкшэ пбрвбйжым Йул вудын пурла могаржо дэн нэлычрак йыгырэ кайа, ва ражым Ильинка пристынь дэк шуэшат, Йул вуд дэк ушна. Шорва (ясень) пушэіггын йуд йымал да кэчэ лэкмаш могыр чэкшэ Шур в ѵ д йырсэ чодран Тарашнур дачышкыжэ шуэш. Йул в'.'д систэмын чодра волтымо вудла олыклаштэ етэнысэ гай кушкыл шочэда. Маркундэмын купан вэрлашгыжэ омыж, кийак, адак купысо моло кушкылат шо чэш. Мландыгыч кунчэн лукмо кулзш узгар-влак. Кундэм мландыштэ тйгай узгар-влак улыт: 1. „Доломит" манмэ ку уло. Тнтэ ку арка вэрлашгэ тутг рокын умбак лэкмэ куглантыжэ лиэда, адак „пэриекий" манмэ ошма ку, альэ ошман вэрлаштэ, тылэч поена „суас" шун лончо манмэ вэрлаштат лийэш. Утларакшэ „доломит" тэвэ тыгай вэрлаштэ уло: а) „Нольа ку" курыкышт Нольа вуд воктэн Шэрнур дэч 8—-10 мэнтэ коклаш тэ „доломит" ку 6 мэтр кужгыгыя кийа. Тидэ куйым вакш куАлан да порт турлан луктыт; б) Морко к-и, Озда еола лигпеэ „Кар ман" курыкышго „цоіомиг" юсяа-пэсна чаіггапшгэ 43 мэгр кукпыгьшгб 2—4 мэтр кужгыт лончыи киэда. Тьшгэ „до ломит" тужвак лэкмэ вэрлашгыжэ мэр гэльы.ч савырнэн; в) Ушут аркасэ „Ваштар" курыкыштат долом и г ку шуко уло; г) Чукшан йал лишсэ Чукшан аркасэ „Мохнуінкин" манмэ корэмышгэ, адак Иэрдур йал лпшсэ Ку курыкышто, Сэбэ Уеад лишсэ „Вакиі" курыкышгат доломит улэда.„ д) Йушков йал дэч 13 км. брдыжсб Ку пасушто, адак Йошкар Ола дэч 7 км, пэлнэ Изи корта манмэ вэрыштэ шар к у шуко уло. Доломит, адак моло турлб кужат Мнр кундэмыштэ моло вэрэат улэдат: У-Торйал дэнэ (Ш ѵ кшан)—доломит, Изи-Какшан вуд воктэн—ку. э 2. З в э с к а д э н ф о с ф о р и т . Нин, ку-влакат „нэрмский" манмэ ошма ку. адак ошма т/^жвіік лэкмагыч лийыныт Тылэч поена „суас" шун лончо манмэ да „Иурскип" манмэ урлык лэкмагычат лий ын ы г. Звэска Маркундэмыштэ шуко вэрлаштэ улэда: Ронго район Шула вуд воктэн, „Чукша" курыкышго, Йэрдур лишсэ Ку курыкышто Кожлайэр аркаштэ, Йул вуд сэрлашгэ, Шэрнур кантонышго, моло вэр лаштат. Фосфорит Пул вудын пурла могырыш тышо, курык марий районышто, Иуд вуд воктэнат улэда. Фосфорит йатыр вэрэ шарлэн 3. К / р т „ н ь б ч и й а . Тыгай вэрлаштэ улэда: а) Йошкар Ола лишаэ 4,5 гэкгар

Турэдмэ Шиймэ Пуалтым. Трак машин. машин. с °Р™ а ш - тыр.

1920 ий

—

—

1931 ий 1457

3285

7015

24