10 лет Марийской автономной области. 1921–1931

МАРИИ КУНДЭМЫСЭ ПУРТУС дэн экономик.

вуд бассэйнын кок могырыш шэлалтмэ вэр утларак кукш. Тндэ кукшака вэр, йуд вэлын кас вэлгычшэ туігалын, кэчы вал вэлын эр вэкылажэ кайа. Адак брды жышкб кок вэкат вожлам колта, Морко кантоныіпкат пура. Тысэ районын кук шытшб ик чок дэн шотлымаштэ 150— 200 м., утларак кукш вэрлаштэ 200—• 250 м., йужо вэрэ 280 мэтрыш шуэш. Тугай вэрлам туш го илыщэ калык „курык" манын л.умда. Тыгай вэрласэ мландэ из воскан, адак извоска йбршан ошма к"ан. Тадэ к.Укшака вэрлаштэ мландэ шуко вэрэжэ тор, лапын кайа. Коклан тыгыдэ курыкла, тайьп сэран кэлгэ, кужу лоака корэмла уло (ІІошкар-Ола, Оршанкэ кан тон-влак. адак Торйал кантонын ужа шыжэ). Эггэрла бассэйнын кок могырыш шэлалтмэ районышто мландэ аігысыр, кужу, кукшакан шога, корэмлажат тушто аігы- сыр, кэлгэ (Торйал дэн Шэрнур к-н). Мор ко кантонышто мландэ утларак корэман, курыкан. Марий Турэк кангонышто мландэ тор, кукшака. Корэмла уло гынат, .тонка сэран; Иулын пурла сэрыштыжат мландэ тугайак тор, к'.' кшака. Тушсо мландым эігэр дэн корэм-влак кэлгын пучкэдэныт. Корэмлан мландыгыч ñ j p вуд вийан йогэн кайа, мландыш шыігэн ок шу. Ро кысо тэрыс вийымаг мушкын наіггайа, Вуд вийан йогымо дэнэ корэмлан кушкаш йоя лийэш. Корэмлаштэ шошым в)'д пэш талын йога, кэігэжым гын тугай корэмла гаукыжо годым йбршыя кукшэш кодыт. Тыгай мландэш киндэ удащ йбн огыл. Йош кын шичмэ дэнэ олык влакат йатыр док тылалтыт, йбрдымб лийыт. Иулын шола сэр вэлысэ ошман вэрыш тэ, адак корэмлан, курыклан—Морко, Про вой, Шэрнур, Торйал кантонлаштэ шуко вэрэ тыртыш кэлгэ выньэм, мушыл йэр, мландэ йумач йогышо эігэр уло. Выньэм дэн йэр-влак тугай вэрлаштэ мландэ с.)- мырлымэ дэнэ лайныг. Тугай выньэм, йэр лиймаш кызытат чарнэн огыл. Йужо вы ньэм пувдашгыч мландэ сургалтмэ йук шокта. М л а н д э в у д ы ж т ы м а ш . Маркун дэмыштэ эігэр, йэр, куп-влак йатыр уло. Эігэр-влак кок тушкан шэлалтыт: ик туш кажэ Пул в)'дыш ушна, вэсыжэ— Ваткэ ьудыш. ІІулыш ушнышо эігэр влак талы рак улыт, пайдажьшат кундэм озанлыклан нуно кугыракын пуат. Чодра волташ йбр шыжо тыгай улыт; Вэтлуга дэн Йуронга, Льунда, Икша, Рутка, Кугу Какшан дэн Кугу Куядыш, Изи Какшан дэн Изи Кун дыш, Элнэт, тушко ушнышо Ушут, Иров ка, Шор, адак тыгыдырак эігэр-влак До рогуч, ГІарат. Нунын пайдашт ыбнтырак. Нунын шотышко Шур вудат пура (Йулыш пурла вэлгыч ушна). Тыгыдэ эігэр-влак адак тыгай улыг: Иулыш пурла еяргыч ушнышо—Сумка, Кугу Йунга, Изи Йунга; Элнэтыш ушнышо—Ошыт, Пот. о Пул вудыш ушнышо эігэр-влакын бас сэйнышт Марк ѵ ндэмын 84%-шым налэш. Ваткэ вудыш ушнышо эігэр-влак кок лаштэ чодра волташ Вурзым вуд тына

Марий .кундэм СССР-ын Иэвропысо ужашыштыжэ, йуд вэлын эр вэлнылажэ шинча, Нижкрайыш пура. Маркундэмын чэкшэ: й^д вэлнэ, адак йуд вэлын кас вэл могырыщтыжо—Иаран район воктэч, кэчывал вэлын эр вэл могырыштыжо— Суас ССР воктэч, кэчывал вэлнэ Чуваш ССР воктэч (Йул вуд дэн), кас вэлнэ— Нижгорэд район чэк воктэч кайа. Маркундэмын мландыжэ пбрвбрак 16,581,94 кв. клм. ыльэ. Эртыштэ лу ий жаныштэ кундэм мландэ 3 1 , 6% йэша ралтэ. Кызыт 21,425,54 кв. клм. щуын. Нажгород крайын 7,9%-шым, РСФСР-ын 0 , 14%, налэш. Маркундэмыш тыгай мландэ логалын: ожнысо Чарла уйэзд 9 2%, (7,130,2 кв. клм.), Чыкма у. 7 0 % (3,508 кв. клм.), Озаіг у. 2 % (11.6 кв. клм.), Чэбоксар у. 45 , 1% (1894,9 кв. „клм,), Вурзум у. 4 7% (5,317,2 кв. клм.) Йараіг 1 1% (1.270,7 кв. клм.), Малмыж у. 0 , 49% (76 кв. клм.), Васильсурск у. 2 7% (1,020,8 кв. клм.), Макарйа у. 1 5% (1,091,2 кв. клм.). .. Маркундэмыя кугырак ужашыжэ кидал Пул вудын шола сэрыштыжэ шннча, пурла сэрыштэ—кундэмын 2,6%-шэ вэлэ. Кун дэм мландын 63,4%-шым чодра на тын, чодран вэрыштэ умбал рок утларакшэ ошма. Кундэм кок районлан шэлалтэш: чодран район, адак киндэ Удымб район. Чодран районыш тыгай кантон-влак пурат: Йошкар-Ола, Морко, Провой, Чыкма, Йу рнн. Мландэ шотыінто тидэ район кундэ мын 6 8% ьім налэш, калык шотышго •50,8%-ым. Киндэ 5'дымо районыщ йуд вэлын эр вэлысэ кантон-влак пурат: Оршан кэ, Торйал, Шэрнур, Марин Турэк. Мландэ шотышго тидэ район кундэмын 31,4%-ым налэш, калык шотышто 4 9 , 2% ьім. К у к ш ы т. Маркундэмыштэ утларакшэ лон вэрла. Кукшака вэрлат кошіан-коклан уло. ІІоп вэрла утларакшэ Йул „в^дын шола сэр могырыштыжо, адак Йулыш йогэн пурышо Вэтлуга, Рутка, Кугу Кун дышан. Кугу Какшан, Изи Куядышан, Изи Какшан, адак Элнэт вокгэн уло. Нинэ лоп вэрлаштэ мландэ ошман. Ош мажэ кужгын кийа, шуштра пэш шукэртсэ, ал,)'вналь луман. Тудо вэрлам эртак чодра лэвэдын манаш лийэш. Тадэ районын куж- шытшб ик чок дэн шотлымаштэ 85 гыч 100 мэтырыш шуэш. Йул вуд воктэнысэ лоп вэрлан, адак эігэр-влакын мучашысэ лон вэрлан кукшытышг 50 мэтыр дэчат ыбнтырак. Тидэ районыш то „ мландэ тор огыл,—чаіггалаи, аркалан. Пулын пурла сэржым, адак тыгай кантонлам: Йошкар Ола, Оршанкэ, Морко, Торйал, Шэрнур, Марий Турэк, Провой (эр вэлжэ) налына. Тыштэ туіг рок-извоска йбршан шун (мэр гэль), ошма ку, шун, ошма. Тышсэ мландэ кукшака, тор. Эігэрла воктэн вэлэ лоп вэрла. Тэігыз вуд дэн таігастарыыаштэ тидэ районын кукшытшб ик чок дэн шот лымаштэ 100—150 мэтр. Йул пурла сэрын кукшытшб кэчывал вэкыла, шсла сэрын кукшытшб — йуд вэлын эр вэкылажэ койын кугэмэш. Йул вуд бассэйн дэн Ваткэ

йбра (Мари Турэк кантонышго), моло кок эігэр-влак—Нэмдэ дэн Буй чодра волташ огыт йбЬб. Адак тыгай эігэр влак кундэм озанлыклан изиш к ѵ лэшан улыт: К. Нольа (Вурзым Ѵ вудыш ушна), Лаж, Шукшан, Толман (Дэмдыш ушнат), адак Субага (Буйыш ушна). Кундэмысэ эігэр влак утларакшэ чод раштэ улыг. Садлан нунын сэрыштаг лап ка, раш палэ„ огыл, корэмыштат кугу, лопка огыл. Иулын пурла сэр вэлнысэ эігэр-влак дэн, й)'д вэлын эр вэлрайонысо эігэр-влак вэлэ лопка, кэлгэ корэман, тура сэран улыт. Чодрасэ эігэр-влак вашкэ шу каігыг, сэрышгым е ѵ мырат. Садлан нуным эрэ ачалэн шогаш вэрэштэш. Кукшака мландан районлашгэ йужо тыгыдэ эігэр- влак йбршэш кугу курыкыоо эігэр койшан улыт; (Провой кантояысо Ту мша, По г; Торйал кантоньпо Орйа). Йужо тыгай эігэрлаштэ в.7д тэлымат лэвын шога, сад лан ок кылмэ. Кэггэжым пуалгыч чучэш. Элнэт вудат йужо вэрэ тэлым ок кылмэ. Тугай вэрлаштэ Элнэтыш лэвэ вудан па маш-влак ушнат. Йужо вэрэ мландэ с)'- мырлыман эігэр-влакат улыт. Нуно коклан йомытат, мландэ йумач ногат. Нинэ эігэр-влак кундэм озанлыклан кугу пайдам нуат. Кундэмыштэ Йул вуд 150 'мэіггэ кужытын йога. Тудынат пай дажэ кугу. Курык марнй районышто Йул вуд турыщго кок пристынь уло: Чыкмиш тэ, адак Йуриныштэ. Кундэмышгэ Йул вуд мучко 4 затонуло. Кокытшо—-Провой дэн Лопатин затон—ИуЛыео эн сай затон - лан шотлалтыг. Провой затон кэлгэ, лоп ка; тушто 150 парокот шогэн .кэртыт; па рокот, баржэ ыштымэ вэрфлан оггай вэр. Лопатин затонып сэржэ кукш; садлан шо шым Вудат ок шу; заттныео вуд эрэ нурэн лэкгын шога; садлан Пулысо кугу прокот влак затоныш нурэн эртэн кайэн кэртыт. Затон вудыш го 1 милион куб. мэтр пурыс чодрам шогыкташ лийэш. Садлан тушто промышлэныс нрэдприатим ышташ йбн. Пурла сэржэ дэн Йул вуд курык марнй равоным тына к)'чыкын эртэн кайа. Утла ракшэ Йул в'.'д Маркундэмым шола сэржэ дэн эртэн кайа. Йулын шола сэржэ туна рак йбнан огыл: лапка, йужо вэрэ шошым вудэш логалэш Садлан . пристынь ышташ йбнан огыл. Тыжэчын Пул вулын пайдажэ Маркундэмлан тунара о к кугун лийын ок кэрт. Тудын шокыш Пул вуд пурыс чодра волташ пэш höh . Тадэ шотышто кундэм озанлыклан Йулын пайдажэ пэш кугу. Парокотлан кошташ Вэглуга дэн Шур вудла йбршб улыг. Тугэ гынат, нуно ку рык марнй районыш гына к.)'чыкын лога лыт. Садлан парокот коштмо шотышто Маркундэмлан пайдам ку'лэшын пуэн огыт кэрт. Нунын пайдашт утларакшэ чодра волгымо шогышто. Тидэ шотышто Вэтлуга утларак пайдам пуа. Тыжэч тыгэ койэш: кундэмым кум ужашлан шэлына гын, кок ужашыштыжэ парокотлан кошгаш йбршб эігэр чувыт укэ, парокот пристынь дэч нинэ кок ужашыжэ 40—100 киломэтр брдыштб улыт.

Пурыс волташ йбрышб эігэр-влак Мар кундэмым Пул вэкыла 5 вэрэ пучкын во лат. Садлан чодра озанлык паша викта раш вбным кугын кондат. Кундэмысэ чы ла эігэр-влак чылажэ 3 милион куб. мэтр чодрам волтэн кэртыт. ВJ рзым энэрат тидэ шотыш пура. Маркундэмыштэ йэр-влакат йатыр улыт. Мландэ волэн кайымэ дэн лийшэ йэр-влак: Пальчык (кумдыкшо 150 га), Кучук йэр (52 га), Конан йэр, Мэшин йэр, молат (Провой кантон, моло кантонлаштат). Олма курык (льун) лиймэ дэн лийшэ йэр влак: Турша йэр, Клрака. Таир (Провой к-н), Ошйар, Кого йар, Рывыж йар (Чыкма к-н), молат. Эігэр дэч кодшо йэр—Кугу Марйэр, Изи Марйэр (Провой к-н), молат. Кундэмысэ эігэрла дэн йэрлашгэ 60 т ѵ рлб кол уло: сэльд, ош кол, сэврьук, осэтр, судак, нуран кол, нуж, молат. Ку ры клаеэ эяэрыттэ форэль, гольйан (Т.Гм ша, По г в. Ѵ д). Йужо эггэрлаштэ (Нольа), адак йэрлашгэ рзкэ уло. Кундэмыштэ кун йатыр вэрэ уло. Нуно утларакшэ Иулын шола сэрыштыжэ улыт. Йужышт йатыр кугу улыт: Рутка куп (34 кв. киломэгр), Куплонгаш, Кого куп (Чыкма к-н), Провой кантоныштэ ^дра - ыаш куп (3000 га), моло кантонлаштат кун йатыр уло. К л и м а т . Кундэмыштэ ийгэчэ тэлым й Ѵ шгб, кэігэжым шокшо шога. Эн йуштб дэн эн шокшо жапым налына гын, нунын коклаштышт градус шот йатыр торлэн шога. Ик чок дэн шотлымаштэ тэмпэра турын градусыжо-|--3,3 лийэш. Эн шокшо тэмпэрагур ийульышго+19° (Чыкмаштэ- | - 19,4°, Нартаеьгштэ4-19,1 и ). Йужо йиыштэ моіггыракот (-j-16,9 1 ), утларакат (-¡-22,5°) лийэш. Иушто жап йанварыштэ—13,4° Чыкмалігэ — 13 е , Нартасыштэ — 14,3°)- Йужо ийыштэ мбягыракат (—7,7°), утла ракат (20,5°) лийэш. Тэлэ дш кэігэжым таігастарэча гын, й^'штб дэн шокшо кок лаштэ 43° лийэш. Шыжым нойабырын 1-жэ , адак шошым апрэльын 6-жо тэмпэ ратур 0° лийэш. Тндэ срок кажнэ ийын тураш ок тол, 5 кэчэ ончычракат ий ва раракат лийэш. Пушэнтэ, шудо гсушмо жап талукышто 153 кэчэ шога, тыгай тылзылаштэ: май, ийунь, ийуль, август, сэнчабр. Тидэ жа пын тэмпэратуржо кокла шот дэн шотлы маштэ—Нартасыштэ-]-14,6 0 , Чыкмаштэ-|- 15,2. Мардэж утларакшэ кэчывал вэтын кас вэлгычшэ пуалэш, кас вэлысэ дэн кэчывал вэлысэ мардэж шуэн лийэш; эр вэлысэ мардэж эн шуэн лийэш. Мардэж утларакшэ кэчывал вэлын кас вэлгычшэ пуалмэ дэнэ, чодра йатыр улмо дэнэ, а і ак мландыштэ вуд йатыр удмо дэнэ лум й','р талук коклаштэ йатыр возэш. Талу каш лум-й^р вудын кэлгытшэ 447 ми лимэтр. Тидэ шотышто шошым 83 мм, кэнэжым 173 мм., шыжыы 118 мм., тэлым 73 мм. Талукаш лум-йурым налына гын, умыр жаплан 6 4% возэш. Эн шукр йур ийунь—августышто йурэш (58 мм.). Йужо

ийыштэ лум—йур мбнтыракат (350 мм.), утларакат (597 мм.) лийэш. Эн шагал дэн эн шукым таігастарэна гын, нунын кок лаштышт 247 мм Кукшо жап утларакшэ нйуньын 1 жэ дэн ийульын 20-жо кок лаштэ шога. І м б а л р о к . Маркундэмын ѵ мбал рок шо утларакшэ ломыж тусан гайырак. Шун йбрышанжат, ошма йорышанжат, ошман жат, шуштра ошманжат уло. Адак куп рокан да „алльувиальнэ" манмэ (вуд дэн мушчо лончо) рокан вэрлат улэдат, нуны жо пэш шуко вэрым огыт нал. Маркундэмын пэлэ нарыштыжэ, Какшан вуд дэн Вэтлуга вуд кокла, Пул вуд мо гырысо лоплаштэ ломыж тусан, шуалгэ ошман рок. Рок йымалнэ садэ „алльуви альнэ" манмэ ошма кнйа, эггэр воктэн даіпгэ гына адак аркалаштэ вэрыч-вэрын умбал рок тыгай огыл, моло т.'/сан, йбрэм жат вэсэ. Тидэ районышто, \)мбал рокшым ончымагыч. шурно пашам кулэіп сэмын викгараш ок лей. Йул вудын пурла могырысо равоным налына гын, %бал рокшо суррак да вол гыдо сур туса\ , шун йбршан. Тыштэ рок дэн ошео чодра, стэл вашакат йорналтын. Химий дэн биологии ыогырыи ончымагыч, тидэ районын умбал рокіпо моло район лэч шурно пашалан кэдшышырак койэш. Тыгай ошео чодра, стэп вашак дэнэ йор налтшэ умбал рок Маркундэмын моло вэрташтыжэ укэ манаіцат лийэш. Ындэ провой, Шор дэн Элнэт вуд район влакым ончалына. Тыштэ умбал рок ломыж т)'санрак, ошма йбршан, адак ошман. Про вой районышто йымал рок ошео „алльуви альнэ" о лма йбршан, ІПора-Элнэг райо нын ошео „алльувиальнэ" ошман; тидэ ошма йымалжэ туіг „пэрмэ" урлык манмэ рок. Тидэ районлам мучко чодра авырэи, шурно удаіл йбршо вэр шагал. мбал рок курал-удаш куштылго гынат, шурнылан к"лэшлык вийжэ шагал. ' Маркундэмын моло вэрлажэ ломыж ту сан шун йбршан умбал рокан, йымал рок шо о турлыжат уло. Йошкар Ола районышто умбал рок ошма т ѵ санрак, шун йбршан; йымал рокшо шун йбрэ, альэ эрэ шунак вэлэ. Тидэ районыш то вэрын-вэрын шыдаіг удашат кэлша. Морко дэн Сотнур районышто (тышкэ адак Шэігшэ, Карамас, Парат участкэ влакат пурат) (мсал рок ломыж тусанрак. Рок йымалжэ ошалгэ, шуштра, пуракан шун йбршан. Тидэ районла умбал рок шотыштгыч шурно пащалан кэлшат манаш лийэш да, вэржэ кугак огыл. Торйал дэн Щэрнур районым ончалына гын, тыштэ умбал рокшо садэ ломыж ту санракак; йымал рокшо—„пэрмэ карбо натный" манмэ урлык. Тидэ районат ум бал рокшылан кора шурно удаш йбрэн шога; сай ий-кэчэ годым шурно сай шо чэш. Лаж дэн Вурзым районышто, (тышкэ адак М-Турэк кантонын кэчывал йымал могыржо, Вурзым дэн Буй вуд вэрла, Шэрнур кантонын Лаж вуд йырысэ йуд

йымал вэрлажэ нурат) умбал рок mо ада кат садэ ломыж тусанрак, шун йбршан; йымалныжэ „пэрмекий" манмэ шун, тылэч улкыжо—.пэрмекий" манмэ ошма кийа. Тидэ районышто йужо вэрэжэ ошма йбр шан, альэ ошман рокат улэда; тыштат йымалныжэ садэ „пэрмекий" манмэ ошма. Тидэ районын умбал рокшо шурно паша лан кэлшыщаш гайак огыл, моло вэрлам ончымаштэ, томамзш толэш Маркундэмын кумдыкэшыжат химий дэн биологин ончымаштэ умбал рокшым мок таш ок лий: тудым пэш сайын уйіігдащ кулэш, тугэгынат шурным удаш чылт ок йбро манаш огэш воч. К у ш к ы л. Маркундэм ОСОР-ын тайга турасэ вэрын кэчывал йымал вэлныжэ кийа. Садылач кора кушкыл-влакшат тай га кушкыл гайырак улыт, адак изиш чод ра, стэп кушкыл-влакат йбрналтыныг. Кундэмын арка, тбва вэрлаштыжэ чодра стэп кушкыл шочзш, тыжэч тугай кушкыл йуд йымакылат шарлэн. Маркундэмыштэ турлб кушкылат уло. Пушэіггэ коклаштэ эн шукыжо пунчб куш кэш, тудо чыла пушэнгын 42,5°/о-ш? наоэ лийэш. Пунчб почэш шукыжым кож дэн нулго кушкыт, нуно чылажэ 32 , 2%; ва ражым лышташан пушэіггэ, — нуныжо 25 , 3%; нинэ коклаштыжэ 3%-шэ тумо кушкэш. Иуд вэлын кэчэ лэкмаш могырысо кан тонлаштэ, адак Йошкар Ола дэн Оршанкэ кантонлан пасушг, адак Мірко кантонын ужашыжэ ошео тайга кушкыл вэрлаш шотлалтыт. Тидэ вэрлаштэ ожно пич тайга чодра ѵ лмаш. Ындыжым ч^дыра олмэш йал-влак лишнэ „изэ-ото-влак вэлэ кой эдат". Оршанкэ дэн Йошкар Ола кантонын кугырак ужашышт, М-Турэк кантонын кэчывал йымал вэл ужашыжэ, адак Мор ко кантонын кугырак ужашыжэ, Провой кантонын йужо учаегкыштыжэ шун йбр шан, альэ ошма йбршан ^мбал рокан Еэр лаштэ кож дэн нулго йбршан чодра куш кэш, ошман вэрлаштыжэ пунчэр кушкэш. Йул вуд лишеэ шуштра ошман умбал рокан лоплаштэ, Нижгород чэк дэч Суас рэспублик дэк шумэш п)'ячб пушэігган чодра кушкэш. Тидэ чодраштэ коклан-кок лан лыстан нуячб (листвэнница) кушкэда. Йул вудын пурла могыржо тумо кушмо, адак чодра-стэп пушэнтэ кушмо вэрлан шотлалтэш. Ожно тндэ вэрлаштэ кумда лышташан пушэіггэ кушкэдэн улмаш. Шур в','д дэн Пул вуд мучко тыштэ утларакшэ тумэр кушкэш. Тайга кушкыл тураштэ улмыж дэнэ Маркундэм йужо пушэнтэ урлыклан чэк шот лийын шога. Тидэ манмаштэ Торйал, М-Турэк, Шэр нур кантоила (Кугланур, Нурмо, Токтан бэльак, Йулэдур. Нартас) тумо кушмын йуд йымал чэк шотыштыжо улыт. Лопатин затон, Курык умбал (Провой к-в), Кожлайэр р-н, Абаснур, Йошкар Ола, Аргамач коч лумэгожьш (вэрэск) йуд йымал чэкшэ кайа.