10 лет Марийской автономной области. 1921–1931

шотышто 5338 тужэм куб. мэтр вэлэ руымо. * П р о м ы ш л э н ы с . Калык озанлыкым сотсиализм корно дэн колтымаштэ про мышлэныс нэяызшылан шога. Эртышэ лу ий коклаштэ кундэмысэ промышлэныс кугу пашам ыіптэн. Кундэм промышлэ ныс кызыт рэконструкео шот дэн впйна. 1921 ийыштэ Маркундэмыштэ тыаар за вот ыльэ: 3 йанда завот, 8 ояа шэлмэ завот, чылажэ 11 раман; Звэннгов зато ныідго парокот олмыктымо маетэрской, адак 1 химзавот. Завот-вдакын путынь лукмо сатушг 4.384 тужэм тэягэаш ыльэ, нинэ пром. нрэднриатяй-влакын акышг чылажэ 967,4 туж. тэягэ ыльэ. Эртышэ лу ий жапыштэ кундэмыштэ угыч ышты мэ: Красногорышто чодра п)'чмб завот, Йошкар-Олашгэ—кэрмыч завот (талукы што 15 милион кэрмычым ышгэн луктэлі), у завот, элэкгр стансэ, элэктр вакш, ти пографий, кожтрэет почылтын, кок„куртньё корно ыштымэ: Зэльоный Дол—Иошкар Ола (104 клм ), адак Дубовыи-Мадар (74 клм.). Кызыт ышталтыт: Лопатин ыш тэ ну узгар ылігымэ комбинат, Нарта сышгэ—элэктрокомбинат, Йошкар Олаштэ 2 раман чодра пучмб завот, молаг. ОСНХ дэл Маркустпромсойузын пугынь продуксийышт 1930 инышгэ 19 милион тэягэаш ыл э, ну узгар ыштымэ—3763 тужэм тэягэаш, ковашгэ, пижгом 3759 г.т., йанда 1661 Т.Т., йояыштымо ложаш 344 Т.Т., полиграф сату 285 т.т., у лукмо 186 т.т., кэрмыч 155 т.т., элэкгр энэргии 141 т.т., чодра химий 141 т.т. Пашазэ-влак к а й ы н шукэаыт,—2446 йыяыш шуыныг. Тудо шотышто 6 , 5% марнй. Внч ийаш план почэш промыш іэ- ныеыш 126 мзлион тэягэ піаланышаш іык. 1929—30 ийыштэ 2191 тужэм тэягэ ша латымэ, тудо шотышто вэрысэ промыш лэнысыш 839 т.т. Кустар промышлэныс Маркундэм эко номякыштэ кугу вэрым налын шога. 1929—30 ийышгэ кустар-влак 17.695 йыя шотлалгыч; тудо шотышго пэлыжэ угла чодра улмо районышто улыг. Утларакшэ тыгай паша шарлэн: пу узгар ыштымэ (мэканьык дэн химик шот дэн), йая-озан лыкын илэ сатужлм сайрак сатуш савы рымаш, куршьб узгар, миньэрал узгар ыштымаш, молат. Кустар промышлэныеын пугынь продуксыжо 1929—30 ийышгэ 8137 тужэм тэягэ ыльэ, тудо шотышто 77 , 6% (6317 т.т.) кустпром копэратсын. Тушто 9688 чяэн. Внч ийаш план почэш кустар промыгшэные виктараш 3604 т.т. шалаташ ыштымэ, тудо шотышто 1931 ийышгэ—895 т.т. О з а н л ы к ы н о н ч ы к л ы к ш о . Влч ийаш піаныштэ ончыктымо пашам эрты шэ кок йыіптэ окса кучылтмо шотышто тыгэ шуктымо: промышлэныелан оксам 2 1% пумо, йал-озанлык индустрааядаін 99%, c ß ä 3 пашалан—150%, йал-озанлык колэкгивлаш 135%, корно ачалаш 35,2%, кнага тунэммашым кумдыкэш шараш 100%. Пугынь продуксий лукмо шотышто тыгэ шуктымо: промышлэныс 26,6 милион тэ я г э , - 1 2 7 , 8% , чодра озанлых—34,2 м. т. 263,4%, йал озанлык—96,9%. Паша тыгэ вийан каймылан кбра, планым угыч пу жэн ончымо. Угыч возымо планыштэ тыгэ ончыктымо: промышлэныелан оксам 269 милион тэягэм пуаш (89,7 м. т. олмэш). Промышлэнысыштэ ыштышаш кугырак паша тыгай: Марий район элэктр стансэ (Маргрэс), Дубовый дэн Элнэт чодра ком бинат, Цэлльулоз—кагаз комбинат, орал тылык узгар (рамэ, йапак да мойын), адак тэкетиль паврик.

тымашат, кулак влакын торэш шогымы штат колкоз внйнымым лывыжтэн ок кэрт. 1931 ийын йанварын 1-жэ чылажэ 567 колкоз ыльэ. Колкозыш—9806 озанлык, кундэмысэ путынь озанлыкын 9 , 9% уш нэл ыльэ. Майын 20 лан кундэм мучко 32 . 2% озанлык колэктивнзаядымэ. Путынь колкозник влакын 68%-жэ марнй; 1 Иан варлаа уліпо 567 колкоз коклаштэ 26-шо нал озанлык комуя (кумдыкьшт 4770 га), 490 й/о. артэл (62.896 га), 51 т-во соз (9268 га). Путынь колкоз мландын кумдыкшо— 76.934.20 га. 1930 ийыш.э колкоз паша лан—1.366.147 т. кайэн. Колкоз озаніы- кын докотшо поена озанлык лэч к Ѵ шны- рак шога: 1930 ийыштэ шэтлымагыч кол козыш ушнышо кажнэ озанлыклан вочшаш доког 780 т. Шурно лэктышат кушнырак. К о л к о з ыш т о: уржа 7,0 цэлт., шы даіг—6,5 дэнт., шож—9,3 цэнг. шэм шы даіг—4,1 цэлг., парэдтэ—93,0 цэнг. Ш к э г о з а н л ы к ы ш т э : уржа 6,9 ц. шыдаіг—4,6 ц. шож.—8,0 д. шэм шы даіг —3,9 д., парэіггэ —82,0 дэнт. Внч ийлш план почэш пугынь кундэ мысэ озанлыкын 90%-шэ колэктнвизая шашкык, окса 87,5 мил. тэтгэ кайшаш лык, произвэдетвым мэклнизаігдаш—15%, машин-трактыр сгансым 10 вэрэ почаш, продуксийыа пугынь лэктышыжым 145.775 тужэм тэягэ шукташ ыштымэ. Тудо шэтыш то —38.471 туж. тэя . э сатулык лэкгыд. Иыя йыда 277 тэягэ, озанлык йыда 1265 тэя. нэрна. Ч о д р а о з а н л ы к ы н кулэшыжэ кугу. 9л индустрнаяды мэ пашашкэ чодра пэш шуко кайа. Садлан чодра озанлык вэеэм дымэ калык озанлыкын к)'лэшыж дэн кэлыштарымэ: чодра промышлэныс дэн чодра ончымо паша иктыш ушымо. Чод ра пугыньэк Сэвостлэе дэл НКПС-лан кужу сроклан пумо, 11 лэепромхозлан шэлмэ. Пугынь чодран кумдыкшо 1.310.452 га (рэенублик кидышгэ 1.199.359 га, вэр ласэ кулэшлан ойырымо чщра 91.039 га, поена кулэшлан ойырымо чодра 20.054 га). Кундэмысэ кажнэ йыя вуйлан 2,4 га чодран мландэ пэрна. Иман чодра (п/нчо, кож, нулго) 78,9%, лышташан чодра 21 , 1% (куэ 12,2%, шонкэ 4 , 1%, тумо 2 , 9%, пистэ 1,9%) . Чодра озанлык мланяа чэт пужтышо вэрэшгын. 1921—22 ийсэ пожар чодра озанлыкым утларак чог пужэя. Чодра па шан к'улэшыжым ыялэн, шынэя налщаш лан лийын кум экспэдитсэ ыштымэ. Кы зытеэ жаплан пугынь чодран вэр тбрлымо. Чодра паша виктараш кундэмыштэ пэш йбнан. Чодран кугырак ужашыжэ Йул вуд воктэл шога, чодра торэшын чодра волташ йбрышо 5 эяэр йога. Нинэ эяэр влакыа кутышышг иктыш шотлымаштэ 1200 киломэтр. Тидэ шотышко Вэглуга пурэл огыл. Парокотлан кошгаш йбршб в)'д 107 клм., пурыс волташ йбршб 561 клм., поена пырньам волтыщо—219 клм. Чодра озанлык вийаядымаштэ куртньб корнын шотшо пэш кугу. Кызыт кок кор но уло: Зэл. Дол—Йошкар Ола, адак Дубовый-Мадар. Талукышто гэктар йыда чодран кушмыжо 2,93 куб. м.; талукышто руышащ чодран кумдыкшо 10.809 га, чумыр руышаш чодра вундо 2388 тужэм куб. мэтр. Индустриализатсэ пашалан чодра шуко кулэш. Садлан кызыт чодрам вийан руаш вэрэштэш. Эртышэ кум нй лаштэ ик чок дэн шотлымагыч 5028 ту жэм куб. мэтр (1929—30 ийыштэ 7611 куб. мэтр) руалтын. Талукышто „купило чодра запасын 218% руалгын. Иулышо чодра 18 милион куб. мэтр ыльэ. Тудо

Тулэч моло машинат 4393 ушнэныт. Агрономии шотыштат мландэ паша тэкник савэмын. Тидэ тыгай таблитсыгыч койэш: Шуко пасу. Опдак Машин куралмэ дэн удым. такыр. 1916 ий 702,14 — — 1930 ий 217.200 64.556 37.311 Йачдар Сортовай- Гэктарйыда урлык дэн мэ урлык мландэ удымаш. (цэнтнэр). уйанд. ша вымэ. 1916 ин — — — 1930 ий 5523 293.146 936 Извэлъ Кылмык шавымэ. таш ку ралмэ. 1916 ий — — 1930 ий 372 6854 Удымаш мландэ эрэ кушкын шэгэн. 1930 ий маркэ 464 тужэм гэктар. шуун. Тэкник культур удымагнат йатыр шарлэн. Тэкник шурно дэа кургылык шурно уды маш 3 , 8% кугэмын, тидэ кугэммаш пыр чан шурнылык кушэіп лийыи. Шурно лэктыш нблгалалтын; тидэ тыжэч койэш: П у т ы н ь л э к т ы ш : Шурно пырчэ . . . 17.596,9 туж. тэягэ. Тэкник шурно (нбшмо дэа муш). 4384,7 т. Парэіггэ 6879,2 тэягэ. Шудо (нбшмб) 783,9 тэягэ. Са т улык у тыжо (14%): Пырчэ 1955,4 тэягэ. Йытын кыньэ ношмо . . . . 411,3 тэіггэ. Йытын кыньэ муш . . . . 2330,5 тэіггэ. Парэягэ 110 тэягэ. В о л ь ы к а ш н ы м э . 1920 ийыштэ пу тынь вольык 72 175 вуй ыльэ. 1931 ий ыштэ 97.336 вуй лийын (133% ушнэн). Тудо шотышт.) кичкымэ имньэ 77.293 (І20°/о ушнэн), ушкал 252.464 (252% ушнэн), тудо шотышто луштымб ушкат 120.600 (160% ушнэл), сосна 128.300 (376% ушнэн), ппрык 593.200 (322% ушнэн). Утларакшэ вольык тыгыдэ урлык. ІЩшкылмб тукан шэлдра вольыкын нэ лытшэ марин озанлыкышгэ 93 кгр., ру шын—114 кгр., сбснан нэльгтшэ марий ын—48 кгр., рушын—74 кгр., талук кок лаштэ лушгымо шірын нэлытшэ—марий ын—603 кгр., рушын—886 кгр. Тукан шолдра вольык урлыкым сайэмдымылан Йурия урлык шотладтэнг. Пугынь ушка лым шотлымаштэ, йурин урлык—0,5%. Вольык урлык сайэмдаш кызыт вийан пажмэ: узо вольык дэн кошгыктымо пункт 2363 уло, сай урлык вольыкым (имньэ, тукан шолдра вольык, сосна, шорык) шар калымэ вэр 225 уло. Утларакшэ сай ур лык вольык шаркалыиаш колкозла гоч ышгалтэш. Волььікым промышлэныс шот дэн ашнышашлан, кугу вита ышталтэш: 370 сосна вита, 169 имньэ вита, шор фэрмэ. Вольык ашнымэ продукоийын пу тынь л э і с т ы ш ы ж э 131 079 тэя. э . (1926 27 ийсэ ак дэн) шотлалтэш; тудо шо тышто 30%-шэ сатулык Ик чок дэя шотлымаштэ йал-озанлык докот кажнэ озанлыклан 478 тэягэ нэрна. Озанлык шэгггэлан кодмо дэя докот ты нарэ изин шога. Тыгай шудырнылшб озанлык киндымаг, моло лэктышымат си тарэн шогэн ок кэрт. Ожнысо дэч калык кызыт шукэмын. Турло лэктышат ож нысо дэч утларак кулэш. Садлан озанлы кым уэмдаш пяжмэ, кумдыкэш колкоз ышталтэш. Колкоз ыштымэ дэнэ гына озанлык тэкникым, нал озанлыкым нбл таш лийэш. Колкоз ыштымаш кызыт вийан шарла. Кодшо ийсэ йояылыш ыіп

С О Т С И А Л Ь Н З К У Л Ь Т У Р

П А Ш А .

1930 ийыштэ тидэ роскот 3,9 тэягэш кузьш. Эмлымэ вэр-влак, эмлъшэ влак пиеыя шукэмыт. Тидэ тыгай таблиеыгыч койэш:

шэ йоча пэрна. Тунэмшэ коклаштэ 45°/о нарыжэ удыр-влак. Школыш коштшо Удыр-влак cap дэч ожнысо жап лэч 2 Ѵ г пачаш утла йэшдралтыныг. Туяалтыш шкотлаштэ 1931 ийыштэ 1243 комплэкг лийын, тудо шотышто эр так марнй комплэктшак 39%. Кызыт ту нукгышо-влак огыт ситэ. Садлан туяык тышо кадыр йамдылаш внйан пнжмэ. Ка дыр йамдылышэ школ влак шукэмыт. Тидэ тыжэч койэш: 7 ийаш ШКМ. 9 ийаш. Тэкньх школ. шк. кум. 1922-23 ий 9 — 5 3 1930-31 ий 8 33 5 16 Прошпк. Совпарт- Рабфак, школ. 3 — 2 мает. 1922-23 ий 10 1930 31 ий 9 Кугырак школлашгэ 6755 игшьхвэ ту нэмыг, тэкннкуиташгэ 2346, тудо шоты шго 77 , 4% эртак марий. Квалификатеэ нблгаш лумын куре поч мэ. Нинэ курсышто 10 тужэм йыя нарэ тунэм лэктыныт. Вуз-лашгэ тунэмшэ-влак ийын шукэмыг. Кызьхг чылажэ 366 йыя, тудо шотышго 8 0% марий, Мірин кундэм дэч ордыжьштаг кугу школ нэлэя марий полка уло. Озаяышгэ—Восточно-Пэдаго гпчеекий институт пэлэн, Ооая рабфак пэлэн, Маряйнский пэсадышга—чодра тэк никум пэлэн. 1930 нймщгэ наук дэн шыидышэ нн сгигут почылгат, наша ышташ туяальэ. Институт пэлэн наук почэш элым тунэм шэ О-вэ пашам ышга, тудо 0 вэшгэ 700 члэн уло. Полнтпрэевэт учрэжщяьэ влак 1922 — 23 нагыч туяалын эрэ кушшг . 1931 ий ышгэ: 35 бябшогэк, 150 лудмо порт, 22 клуб. 1100 йошкар пусак, 4 крэстьан пбрг, 7130 радио шындымэ вэр. Пугынь библаотэкышгэ том дэа шотлымо к і ага 20 тужэм утла. Тулы к икшывэ ашнымэ учрэждэньэ 6, тушто 4 LO йоча, адак йоча колоний 2, тушго 300 йоча уло. Школ лэч ожно туныктымо икшывэ сад 16 уло (чарзыдэ ыгпгышэ), тушко 930 йоча кош тэш. Кэяэж жапышгэ икшывэ плошпдкэ 73 ыіьэ, тушко 2010 тыгыдэ йоча кошго. Наук дэн шымлымэ паша вийяэя шэга, кундэм тунэмаш экснэдигсэ йагыр ышгал тэ. Калык туныктымо пашашкэ 1931 ий ышгэ 2734 т Ѵ жэм тэягэ (17,8%) шатагаш ыштымэ. К а л ы к т а з а л ы к а р а л ы м э ш эты шго йатыр ончык кайалтын.Мхряа коклаштэ улш) турлб сотсиал чэр: траком, тубэр кульоз кугу логар, удыргьш вашгарэш крэдалмаш вийнэн. Лу ий коклашгэ эмлымэ пашам чот шараш тыршымэ. Кажнэ шэмэр йыя мэ дитсин дэч полышым налын кэртшэ, еот - с и а л н э чэр дэн кузэ крэдалмашым па лэн шогыжо манын тыршымэ. Тндэ па шашгэ йатыр ончык каймэ. Тазазык аралымэ пашалан окса колты маш эрэ кушкын толын, 1931 ийышгэ 1627 тужэм "тэягэш шуын. 1923 ийышгэ роскот йыя йыда 32 ыр пэрна ыльэ, Шк. ФЗУ 5 Сгроиуч. 1 1 Чылажэ. 30. 80.

Шэмэр Марий калык кугыжа власть кид йымач пычкэиыні, аягыргышэ, ынды ралтшэ лэктын. 1920 ийыез шотлымо по чэш МАО улмо вэрышгэ кнагачэ 23,3% ыльэ, эртак марин коклаштэ—18%, руш коклаштэ—37,8%, моло калык коклашгат кна.гачэ-влак марнй лэч утларак ыльыч. 1917 ийышгэ кнагачэ марий адакат ша гал ыльэ—15%. Кугыжа „инородсо-вла кым туныкгаш шонэн огыл. Школ шагал ыльэ, ик школ 900 йыялан логалэш ыльэ, туяыктымо пашалан йыя йыда 42 ыр роскот пэрна ыльэ. Угларакшэ церковно приходский, адак „братский" манмэ школ ыльэ. Кугырак школ шотышго 8 двух класный, 4 второкласный церковно-при ходский школ ытьэ. Кыдалаш школыш Чарласэ дэн Чыкмасэ гимназийыш марий икшывым лншкэ огыт намийэ ьтльэ. Оза яыштэ инородчэскня учи гэльский сэмина рнй кокыт ыльэ: пбрныя икшывэ тунэм мэ, адак удыр икшывэ тунэммэ. Тушгат утларакшэ пойанракын нкшывышг-кула кын, попын да мойын вэлэ тунэмын кэр тыныт. Озаяысэ унивэрситэгыи рэвольутсо дэч ожно ик марий гына пытарэн. Ты гыдэ школах, кугырак школат нлышлан кулэшлан туныктэя огыт ул; марийым ру шыш савыраш тбчэныт. Садлан тугай школлан шэмэр влак ш}'ман лийын огыт ул, школ почмылая торэш шяэныт . Кугыжам сумырымэкэ, пролэтар дикта тур лиймэкэ шэмэр марай помжалтэ, шкэн жыя культур шотшым нблташ внйан пи жэ. ІПуко лийшэ погынымаш пунчал по чэш у школ йатыр почылго: изиракшат, кугуракщат адак полнтнросвэг учрэж дэньэ-влакат. Озанлык шгланымэ дэнэ, окса укэ дэнэ, нужна ий лаймэ дэнэ вэс канграк школ-влак йатыр мбягэшгыч. 1922 ийышгэ 501 школ, 28.089 тунэишэ йоча ыльэ. Вэс иныштажэ 248 школ, 17.222 тунэмшэ вэлэ кодо. 1923 ий гыч туяалын школ паша пэягэдэмаш, угыч вяйаяаш туяальэ. Кугыжан школым йбр дылашыш лукшо шэмэр-марий у школым, совэг школым йодаш туяальэ; йоча-влак у школым тэмышг. Кнагачэ-влак вашкэшукэ маіп туяальыч: 1926 ийысэ пэрэдись почэш кнагачэ 36,9 Уо лийэ, марай коклаштэ кна гачэ 11 , 1% йэшаралтэ; 1929 ийышгэ — 42 , 9%-ыш шуо. 1931 ийышгэ МАО што кнага шанчыдымэ иктэ коддэ пытышаш лык. Кундэм озанлык кушмо сэмын еотсн альнэ-культур пашат нблгалалтэш. Пугынь шэмэр тадэ пашалан вийан пижлн. 1930 ийыштэ шыжым 8 9 10 ийаш йоча влакым школышго иктэ коддэ туныкгаш пижмэ. Кнага шиичыдыиэ кугурак йыя туныктымаш 1931 ийыштэ ударнэ шот дэн колталтэш. Туныктымо пашалан окса колтымаш ийын кугэмэш. 1923 —24 ий ышгэ 344.155 т. ыльэ,, 1931 ийыштэ 5.957.800 тэягэш шуо. Йыя йыда 11 т. 66 ыр пэрна, тунэмшэ йоча йыда 44,7 т. пэрна. 1924 ийыштэ йыя йыда 74 ыр гына пэрна ыльэ. Туяалтыш школ 1931 ийыштэ 586 лийэ, тунэмшыжэ 47.072 ыш шуо, тудо шоты што эртак марий 51,3%. Шкодыш 96 , 1% йоча коштэш. Чэрлым, тунэм кэртдымьш огына шотло гын, школыпі кошташ йор шб ийаш йоча гыч школыш 98 , 1% кош тэш. Кажнэ 18 йыялан кызыт ик тунэм

Больнис. Амбулат.

1917 ий лэч ожно.

4

12 16 25

. . . .

1921 ин

—

12 Пэршым Поена Больнис пункт. антэк. пэлэныеэ

1930 ий . .

1917 ий лэч ожно . 1921 ий . 1930 ий .

антэк.

17 18 21

12 16

2

2

12

—

Почылтыныт поена чэр эмлымэ боль нитс-влак, адак чэр вашгарэш профилак тик шот дэн крэдалмэ учрэждэньэ влак. Тидэ пэш кугу пяла . Рэвольутсо лэч ожно тыгай паша ышгалтын огыл ыльэ. Кызыт поена чэр эмлымэ тыгай учрэждэньэ-влак улыт (турлб нйлашгэ почылтыныт): шанча эмлымэ вэр—2, йоча эмлымэ вэр—1, вэ нэрик диепанеэр—2, тубэркульоз диспан сэр—2, химик бактэриологий амбулато рий—1, кастэн эмлымэ вэр—1, пуым эм лымэ кабинэт—1, шындымэ вэр—1, аза пбрг—1, ава дэн аза порт—2, ик шывэ конеультатеэ—10, м.)'шкыран удра машлан кайаш пумо вэр, молат, адак са нитар организатсэ. Кызыт санитар пашам лумын ш)га.тгыиэ врач эскэрэн шога. Эмлымэ вэр шуко линмэ сэмын, эмлыщэ влакат шукэмьыыг. Врач. Пу врач. Шк. тун. пэршыл. 19 L4 ни 14 — — 1930 ин 165 6 39 Акуш. Рога. Акуш. Фарм. вэр. пэрш. 1914 ий 17 30 12 14 1930 ий 14 45 36 73 Бэльнитслашгэ койкат шукэмын. Рэ - вольутсо дэч ожчо 320 ыльэ, 1930 ий ышгэ 879 лпйыя. Кызыг 1 койко кажнэ 580 йыялан пэрна (рэвольутсо лэч ожно 1700 йэялаи пэрна ыльэ), кызыг кажнэ врачлан 5425 йыя нэрна (рэвольугео лэч ожго 17.200 йыя пэрна ыльэ. Эмлымэ паша чат сайэмын. Садлаа больяитеылаг ушанымэ дэн больнятсыш кошгшыжат утларак лийын. 1930 ийын туяалгыш пэлышгыжэ эмлалташ мийышэ 885.714 йыя лийын. Вэс сэмын каяасаш, кажнэ 100 йыялан эмлалташ мийышэ 280 лийын (йужо йыяжэ шуко гана мий эн). Кэйкыш вочш) 1921 ийышгэ 4671 ыіьэ, нуно чылажэ 47.828 кэчым кнн эныг. 1930 ийын туяалтыш пэлышгыжэ койкыш в о ч ш а 9165 йыя лийын, чылгажэ 108.490 кэчым кипэныг. С о т е н а д ь н э чэр дэр крэдалмаш чот вияяа. Чэрлэ в так эмлалташ ч^чкыдын кошгаш туяалыныг. Садлан чэрлэ, влак мбягбшгалтыг. Эртышэ кум ийыштэ турлб чэрын шарлымыгкым шымлэн налмані лийэ: траком, кугу логар, тубэркульоз, молаг мэдитеин тэкникум почылто. Артэ зиан тавэ кунчымб (13). Тазалык аралымэ вэрлаштэ шэргкм мэльтм. больнитса влакым шгаш 1931 инышгэ 520 туж тэягэм пуаш ышгымэ.