10 лет Марийской автономной области. 1921–1931

ч .

I

-

?

/ .

f Т1

ч ' •

' •

• -

•

: ,

•у

! \

'

»

-

S '

X.' M Л

•

•V

•

V

i

I

-

•

'

•

•

; - -

, - ,

, .

i

t

I '

, . s

.i

' A

"4!

•

, I

i

• V

•

'

У

.

4

\

•

• \ . 1

•

I

Л

\ .

\

' "| :

- ,

у

I

I

Ж ,

- ,

.Л

:

- • . - . ' 1

" ;

i

. .

• •

•

• if

; ' :

•

• '

• , ' Л

'

i

: " . •. 1 ' -

y

1

, - •

'

-

'It

. :

'

-

• \

I •• ,

)

•

,

.

'

-

'

' / • • >

•

' <

.-, '

' •• - •

V

Ï ,

•

,

:

,

• '

ч .

I

-

?

/ .

f Т1

ч ' •

' •

• -

•

: ,

•у

! \

'

»

-

S '

X.' M Л

•

•V

•

V

i

I

-

•

'

•

•

; - -

, - ,

, .

i

t

I '

, . s

.i

' A

"4!

•

, I

i

• V

•

'

У

.

4

\

•

• \ . 1

•

I

Л

\ .

\

' "| :

- ,

у

I

I

Ж ,

- ,

.Л

:

- • . - . ' 1

" ;

i

. .

• •

•

• if

; ' :

•

• '

• , ' Л

'

i

: " . •. 1 ' -

y

1

, - •

'

-

'It

. :

'

-

• \

I •• ,

)

•

,

.

'

-

'

' / • • >

•

' <

.-, '

' •• - •

V

Ï ,

•

,

:

,

• '

ч .

I

-

?

/ .

f Т1

ч ' •

' •

• -

•

: ,

•у

! \

'

»

-

S '

X.' M Л

•

•V

•

V

i

I

-

•

'

•

•

; - -

, - ,

, .

i

t

I '

, . s

.i

' A

"4!

•

, I

i

• V

•

'

У

.

4

\

•

• \ . 1

•

I

Л

\ .

\

' "| :

- ,

у

I

I

Ж ,

- ,

.Л

:

- • . - . ' 1

" ;

i

. .

• •

•

• if

; ' :

•

• '

• , ' Л

'

i

: " . •. 1 ' -

y

1

, - •

'

-

'It

. :

'

-

• \

I •• ,

)

•

,

.

'

-

'

' / • • >

•

' <

.-, '

' •• - •

V

Ï ,

•

,

:

,

• '

1917 дэн 1921 ий. Шэмэр марвй калык илышыштат нинэ кок ий пэш кугу шотан улыт. 1917 ийысэ Октабрыттэ руш пролэтариат, Российысэ чыла натсий-влакын про лэтариатышт дэн иктыш утиэн, комунист партий виктарымэ дэпэ, партийын вождь шо—В. И. Лэеин корным ончыктэн шогымо дэнэ, капиталист властьым сумырыш тат, пролэтар дактатурым ыштыгат. Еолыпэвик партийып програмыштыжэ:—руш пролэтариатлан шэнтэлан кодшо нат сий пролэтариатын культур дэн экономикыштым нОлташ, тидэ шотышто нуным ончык лэкшэ калык дэн тор ышгаш поліпымая,—манмэ. Тидьш илышыш пурты шашлан лийын 1921 ийын ц Мартыштэ Марий Автоном кундэм почмо. Октйбр рэвольутсо диймылан 13 ий эртыш, Маркундэм почмылан 10 ий тэмэ. Тидэ жааыштэ шэмэр марий-влак сотсиализм стройно пашаштэ кугун ончык кай эныт. Импэриалист cap дэн граждан cap лийыэ дэн калык озанлык шаланыш. 1921 ийысэ нужна ий пэш нэлэ илышым кондыш. Маркундэм почмэк пбрвой ийлаштэ садэ сумырлышо озанлыкым тошто олмышкыжо шындаш вийан пижаш вэрэштэ. Маркундэмысэ ВКП (б) организатсэ виктарымэ дэнэ шэіиэр марий-влак сотсиализм строимо пашаеэ нэлылыкым сэігэн толыт, экономик дэн культурыштым кушко нолтат. Тошто кугыжан ожно шукшу колонийжо улмаш вэрыштэ—марий кундэмыштэ про мышлэныс ылыжэш, индустриализатсэ вийаігэш, строимо пашалан кулэшдык узгар ыштышэ Лопатин зав:т, МАРГРЭС, моло завотат ышталтыт. Промышлэныс кушмо сэмын пашалан кулэшлык йыігат натсиональнэ пролэтариатгыч тапталтыт. Йалысэ батрак, нужна, марда крэсаньык-влак кулак дэн вийан крэдалыт, кол козышко лийжэ манын ушнат, колкозым кумдыкэш ыштымыы нэішзлыкэш шотлэн, кулак классым вожгэ курышт кышкат. Кнагалан тунэмдымаш пыта. Школ, библиотэк, лудмо норт, клуб, эмльшэ вэр шукэмыт. Шэмэр марай рвэзэ дэн удыр-влак Л.00 дэн, 1000 дэн кыдалаш школлаштэ, кугырак школлаштэ тунэмыт. Сотсиализм пашалан йамдылалт шогышо комсомол дэн пионьэр армий вийан кушкэш. Пролэтар диктатурын органлаштыжэ—Совэтлашгэ шэмэр марий-влак 1000 дэн пашам ыштэн шогат. Шэмэр кашакын ончыл авангардшэ—Маркундэмысэ парторганизатсэ кундэм почмо годым пэш изи ыльэ, организатсыштэ тунам члэн-влак 100 нарэ вэлэ ыльыч. Лэнин корно вэрчын тидэ организатсэ чот тыршыш: шолаш лупшалтмаш дэнат, пурла опортунизм дэнат, адак нинэ т/шман дэн кэлшаш шонышо ващтарэшат вийан крэ дальэ. Тыгэ крэдалмэ коклаштак пэшыдэмэ, кушко, ВКП (б)-ын 3 тужэм члэнан чоткыдо отрадшэ лийэ. Марий Автоном кундэмын 11 ийыш тошкалмэкыжэ шэмэр марий-влак комунист партий вуйлатымэ почэш сотсиализм строймо тэмпым адакат куш нолтат. Тыгэ ончык вийан кайымына—сотсиализм строймо пашам пролэтар клас виктарымэ дэн, натсионал политикым Лэнин туныктымо почэш илышыш пуртэн шогымо дэнэ лийын шога. Мэмнан ончык кайымынам капитализм кид йымалнэ ыпдыралтшэ путынь туньасэ пролэтар влак ончэн тунэмыт, капитализмым с ѵ мыраш корно нунылан раш койэш. Вийан лийжэ озанлык дэн культур шо тышт о пэ і г гыдэмын толшо 10 ийаш Марий Автоном кундэм! Вийан лийжэ ВКП (б), вийан лийжэ ВКП(б)-ын вождьшо , Сталин йолдаш!

1917 и 1921 г Эги две даты являются величайшими историческими этапами в жизни и марий ских трудящихся. В октябре 1917 г русский пролетариат в союзе с трудящимися и угнетенными на родами всех национальностей России под руководством коммунистической партии и ее вождя В. И. Ленина сверг капиталистическое иго и установил диктатуру про летариата. В марте 1921 г. в осуществление программы большевистской партии, о том что русский пролетариат должен притти на помощь отсталым национальностям в деле культурного и экономического под'ема до уровня передовых народов, была органи зована Марийская Автономная Область. За 13 лет, прошедших после октябрьской революции, и 10 лет существования Автономной Области марийские трудящиеся массы достигли громадных успехов во всех областях социалистического строительства. Первые годы после организации области были периодом восстановления народного хозяйства, разрушенного империалистической и гражданской войнами, борьбы голодом и его последствиями. Под руководством немногочисленной, но крепко спаянной организации ВКП (б), трудящиеся массы области, преодолевая трудности роста, вступили в полосу куль турно-экономического под'ема. На основе 5-летнего плана великих работ на территории бывшей царской коло нии возникает промышленность и первенец индустрии области — Лопатинский завод строительных деталей, МАРГРЭС и др. С ростом промышленности области и края выковываются кадры национального пролетариата. Батрацко-бедпяцкая и середняцкая часть марийской деревни, ведя беспощадную борьбу с кулачеством, решительно и бесповоротно вступила на путь коллективи зации сельского хозяйства и, на основе сплошной коллективизации, ликвидации ку лачества как класса. Ликвидируется неграмотность, развертывается широкая сеть школ, культурно просветительных и лечебных учреждений. Сотни и тысячи марийской трудящейся молодежи учатся в школах повышенного типа и в высших учебных заведениях. Растет армия будущих активных стрштелей социализма—комсомол и пионеры. Тысячи марийских трудящихся активно участвуют в органах диктатуры пролета риата—Советах. Марийская парторганизация—передовой авангард трудящихся масс, насчитывавшая при организации области в своих рядах сотни членов, в непримиримой борьбе за ленинскую линию партии против „левого" загиба, правого оппортунизма и прими ренчества с ним выросла в З х тысячный крепко спаянный отряд ВКП (б). Вступая в 11-летие существования Марийской Автономной Области, марийские трудящиеся массы под руководством коммунистической партии будут развертывать еще более высокие темпы на фронте социалистического строительства. Наши достижения являются результатом пролетарского руководства, правильного проведения ленинской национальной политики. Наши успехи служат примером угнетенным народам всего мира в их борьбе за освобождение от капиталистического рабства. Да здравствует 10 лет хозяйственно-культурного строительства Map. Ав т . Области! Да здрав с твует ВКП(б) и ее в ожд ь т . Сталин!

Дурмаіашево Q

Яныково о

Куriсола G

Озан Ватка Нижгород Губернаглыч Могай в э р Марий Кундэмыш Пурымым

Угарман Ватка Хазан гувэр навла гыу махань Варвла Мары областьыш пырэныт тыдым анчыктым карты

частей Вятской, Казанской и Нижегородской губерний, из которых образовалась Марийская область в 1921 г.

'узинер\

ІІІИИСКАЯ

Ончыктышо Карты

іканур

Масканур о

С. БУЙСКОЕ®.

К У З Н Е

ТОР ЬЯЛЬСКАЯ ВО I« ЯРО

іугуиіеі

МАСШТАБ В 1 СЛИТ- б КИЛОМ

лючиО.

ЕлшинкаР

Табащное

ОСОЛАПО Торханы

Составил В. ВЕРШИНИН.

Кучкао О Р Ш А Н К А

ииаково

ІЯК90Л

мучаш

Иван

Упиіа

Макманур

МарковскийOy

РИТЫ КИНС КАЯ

ГариО

Кабаксола

Лопсола f &

МОРСЙА? ППП Ь Ю.

О I Уойшудума.

ИРМУЧ ! \ШСКА

АкашевоQ

$ і ) і г м у ч а

ОКуіуш

Цибикнур

Унуро

О Широкундыиі

Шкоі

АРИ - ТУРЕКСКАЯ

С. Нурмао WftPBAMbl

Тогашево,

г циітанкаО

ПимьХл О

'О Кукіиары

іулиярамор

глянур

икшеево

ХЛЕБпИ/КОРСКАЯ

LLIypiaQ

lypia

Илеть

I ^ІШ fï КарлыганЭ

Б. Чиіашево О

О Мал. Абаснур

МОРКИІТСНАЯ

Зав. Мариец

Подгорное q

Ö А А Петрово

Икиіа

Прост. [баснурО

Mадары

О Шор-Уньжа

^ - Ц Ш І Ь Ш И П С К А Я ^ н ь ш и ® РОЛ.

Растегаиха

Куженуі

Козловец Q ОВасильево

О Чодраял ОПертыли

О С И П С О Л А

Кучкакинер\

АХМЫЛО /вол.

А Г Д А АРДИИСКАЯ ВОЛ, ®Ермучаі О Отары ОЮксарьв

Мелковка

БОЛЬШБ гШИГАЙОВСКАЯ

а к о р о т н и

КИМИНСКАЯ / РОЛ- ,

Об'ясннтельные знаки Ончыктынаш ЫнылдарымПалыша

КеребелякО

ужерский завод

ПОСАДСКО-Ч , ЛТМИ КОРИНА, Л р о л /

с. ЮРИНО®,

Липиіа

Граница губерний Губэрна чэк Гувэрна пыеман

ГАКОВО

Ялет»

Иван Беляк

О Нурмучаш

ПолаткинО

уездов уйэ з чэк уйэзды пыеман волости волыс чэк волысть пыеман

ииурга

.окшемары

0 Т Г 1 У Р - ® ,

Уездный город Уйэ з ола Уйезды хала Волостное село Волыс сола Волыст сола Село и деревня Сола йал Сола Река эн-эр Ангыр Железная дорога Куртньо корно Кыртньи корны Тракт губернский Губэрн куго корно Гувэрна корнй Уездный тракт Уйэзд куго корно Уйэзды корны Судоходная пристань Пристынь Тылвыш пристин

Г. Ч Е БОКСА РЫ

ПО К Ь Я Л Ь С

М А Р Ь И Н С К И Й П О С А Д

ОКрасный Яр jflO

с. ПАРАТЫ

Званигов

© & П О М А Р Ы

Мамаеев

[уго ѳ ая

КАЗАНЬ

Главлит Т . Р. № 8289.

Тираж 4000 экз .

Татполиграф, Казань , ул. Миславского. 4. 1931 г.

МАРИИ КУНДЭМЫСЭ ПУРТУС дэн экономик.

вуд бассэйнын кок могырыш шэлалтмэ вэр утларак кукш. Тндэ кукшака вэр, йуд вэлын кас вэлгычшэ туігалын, кэчы вал вэлын эр вэкылажэ кайа. Адак брды жышкб кок вэкат вожлам колта, Морко кантоныіпкат пура. Тысэ районын кук шытшб ик чок дэн шотлымаштэ 150— 200 м., утларак кукш вэрлаштэ 200—• 250 м., йужо вэрэ 280 мэтрыш шуэш. Тугай вэрлам туш го илыщэ калык „курык" манын л.умда. Тыгай вэрласэ мландэ из воскан, адак извоска йбршан ошма к"ан. Тадэ к.Укшака вэрлаштэ мландэ шуко вэрэжэ тор, лапын кайа. Коклан тыгыдэ курыкла, тайьп сэран кэлгэ, кужу лоака корэмла уло (ІІошкар-Ола, Оршанкэ кан тон-влак. адак Торйал кантонын ужа шыжэ). Эггэрла бассэйнын кок могырыш шэлалтмэ районышто мландэ аігысыр, кужу, кукшакан шога, корэмлажат тушто аігы- сыр, кэлгэ (Торйал дэн Шэрнур к-н). Мор ко кантонышто мландэ утларак корэман, курыкан. Марий Турэк кангонышто мландэ тор, кукшака. Корэмла уло гынат, .тонка сэран; Иулын пурла сэрыштыжат мландэ тугайак тор, к'.' кшака. Тушсо мландым эігэр дэн корэм-влак кэлгын пучкэдэныт. Корэмлан мландыгыч ñ j p вуд вийан йогэн кайа, мландыш шыігэн ок шу. Ро кысо тэрыс вийымаг мушкын наіггайа, Вуд вийан йогымо дэнэ корэмлан кушкаш йоя лийэш. Корэмлаштэ шошым в)'д пэш талын йога, кэігэжым гын тугай корэмла гаукыжо годым йбршыя кукшэш кодыт. Тыгай мландэш киндэ удащ йбн огыл. Йош кын шичмэ дэнэ олык влакат йатыр док тылалтыт, йбрдымб лийыт. Иулын шола сэр вэлысэ ошман вэрыш тэ, адак корэмлан, курыклан—Морко, Про вой, Шэрнур, Торйал кантонлаштэ шуко вэрэ тыртыш кэлгэ выньэм, мушыл йэр, мландэ йумач йогышо эігэр уло. Выньэм дэн йэр-влак тугай вэрлаштэ мландэ с.)- мырлымэ дэнэ лайныг. Тугай выньэм, йэр лиймаш кызытат чарнэн огыл. Йужо вы ньэм пувдашгыч мландэ сургалтмэ йук шокта. М л а н д э в у д ы ж т ы м а ш . Маркун дэмыштэ эігэр, йэр, куп-влак йатыр уло. Эігэр-влак кок тушкан шэлалтыт: ик туш кажэ Пул в)'дыш ушна, вэсыжэ— Ваткэ ьудыш. ІІулыш ушнышо эігэр влак талы рак улыт, пайдажьшат кундэм озанлыклан нуно кугыракын пуат. Чодра волташ йбр шыжо тыгай улыт; Вэтлуга дэн Йуронга, Льунда, Икша, Рутка, Кугу Какшан дэн Кугу Куядыш, Изи Какшан дэн Изи Кун дыш, Элнэт, тушко ушнышо Ушут, Иров ка, Шор, адак тыгыдырак эігэр-влак До рогуч, ГІарат. Нунын пайдашт ыбнтырак. Нунын шотышко Шур вудат пура (Йулыш пурла вэлгыч ушна). Тыгыдэ эігэр-влак адак тыгай улыг: Иулыш пурла еяргыч ушнышо—Сумка, Кугу Йунга, Изи Йунга; Элнэтыш ушнышо—Ошыт, Пот. о Пул вудыш ушнышо эігэр-влакын бас сэйнышт Марк ѵ ндэмын 84%-шым налэш. Ваткэ вудыш ушнышо эігэр-влак кок лаштэ чодра волташ Вурзым вуд тына

Марий .кундэм СССР-ын Иэвропысо ужашыштыжэ, йуд вэлын эр вэлнылажэ шинча, Нижкрайыш пура. Маркундэмын чэкшэ: й^д вэлнэ, адак йуд вэлын кас вэл могырыщтыжо—Иаран район воктэч, кэчывал вэлын эр вэл могырыштыжо— Суас ССР воктэч, кэчывал вэлнэ Чуваш ССР воктэч (Йул вуд дэн), кас вэлнэ— Нижгорэд район чэк воктэч кайа. Маркундэмын мландыжэ пбрвбрак 16,581,94 кв. клм. ыльэ. Эртыштэ лу ий жаныштэ кундэм мландэ 3 1 , 6% йэша ралтэ. Кызыт 21,425,54 кв. клм. щуын. Нажгород крайын 7,9%-шым, РСФСР-ын 0 , 14%, налэш. Маркундэмыш тыгай мландэ логалын: ожнысо Чарла уйэзд 9 2%, (7,130,2 кв. клм.), Чыкма у. 7 0 % (3,508 кв. клм.), Озаіг у. 2 % (11.6 кв. клм.), Чэбоксар у. 45 , 1% (1894,9 кв. „клм,), Вурзум у. 4 7% (5,317,2 кв. клм.) Йараіг 1 1% (1.270,7 кв. клм.), Малмыж у. 0 , 49% (76 кв. клм.), Васильсурск у. 2 7% (1,020,8 кв. клм.), Макарйа у. 1 5% (1,091,2 кв. клм.). .. Маркундэмыя кугырак ужашыжэ кидал Пул вудын шола сэрыштыжэ шннча, пурла сэрыштэ—кундэмын 2,6%-шэ вэлэ. Кун дэм мландын 63,4%-шым чодра на тын, чодран вэрыштэ умбал рок утларакшэ ошма. Кундэм кок районлан шэлалтэш: чодран район, адак киндэ Удымб район. Чодран районыш тыгай кантон-влак пурат: Йошкар-Ола, Морко, Провой, Чыкма, Йу рнн. Мландэ шотыінто тидэ район кундэ мын 6 8% ьім налэш, калык шотышго •50,8%-ым. Киндэ 5'дымо районыщ йуд вэлын эр вэлысэ кантон-влак пурат: Оршан кэ, Торйал, Шэрнур, Марин Турэк. Мландэ шотышго тидэ район кундэмын 31,4%-ым налэш, калык шотышто 4 9 , 2% ьім. К у к ш ы т. Маркундэмыштэ утларакшэ лон вэрла. Кукшака вэрлат кошіан-коклан уло. ІІоп вэрла утларакшэ Йул „в^дын шола сэр могырыштыжо, адак Йулыш йогэн пурышо Вэтлуга, Рутка, Кугу Кун дышан. Кугу Какшан, Изи Куядышан, Изи Какшан, адак Элнэт вокгэн уло. Нинэ лоп вэрлаштэ мландэ ошман. Ош мажэ кужгын кийа, шуштра пэш шукэртсэ, ал,)'вналь луман. Тудо вэрлам эртак чодра лэвэдын манаш лийэш. Тадэ районын куж- шытшб ик чок дэн шотлымаштэ 85 гыч 100 мэтырыш шуэш. Йул вуд воктэнысэ лоп вэрлан, адак эігэр-влакын мучашысэ лон вэрлан кукшытышг 50 мэтыр дэчат ыбнтырак. Тидэ районыш то „ мландэ тор огыл,—чаіггалаи, аркалан. Пулын пурла сэржым, адак тыгай кантонлам: Йошкар Ола, Оршанкэ, Морко, Торйал, Шэрнур, Марий Турэк, Провой (эр вэлжэ) налына. Тыштэ туіг рок-извоска йбршан шун (мэр гэль), ошма ку, шун, ошма. Тышсэ мландэ кукшака, тор. Эігэрла воктэн вэлэ лоп вэрла. Тэігыз вуд дэн таігастарыыаштэ тидэ районын кукшытшб ик чок дэн шот лымаштэ 100—150 мэтр. Йул пурла сэрын кукшытшб кэчывал вэкыла, шсла сэрын кукшытшб — йуд вэлын эр вэкылажэ койын кугэмэш. Йул вуд бассэйн дэн Ваткэ

йбра (Мари Турэк кантонышго), моло кок эігэр-влак—Нэмдэ дэн Буй чодра волташ огыт йбЬб. Адак тыгай эігэр влак кундэм озанлыклан изиш к ѵ лэшан улыт: К. Нольа (Вурзым Ѵ вудыш ушна), Лаж, Шукшан, Толман (Дэмдыш ушнат), адак Субага (Буйыш ушна). Кундэмысэ эігэр влак утларакшэ чод раштэ улыг. Садлан нунын сэрыштаг лап ка, раш палэ„ огыл, корэмыштат кугу, лопка огыл. Иулын пурла сэр вэлнысэ эігэр-влак дэн, й)'д вэлын эр вэлрайонысо эігэр-влак вэлэ лопка, кэлгэ корэман, тура сэран улыт. Чодрасэ эігэр-влак вашкэ шу каігыг, сэрышгым е ѵ мырат. Садлан нуным эрэ ачалэн шогаш вэрэштэш. Кукшака мландан районлашгэ йужо тыгыдэ эігэр- влак йбршэш кугу курыкыоо эігэр койшан улыт; (Провой кантояысо Ту мша, По г; Торйал кантоньпо Орйа). Йужо тыгай эігэрлаштэ в.7д тэлымат лэвын шога, сад лан ок кылмэ. Кэггэжым пуалгыч чучэш. Элнэт вудат йужо вэрэ тэлым ок кылмэ. Тугай вэрлаштэ Элнэтыш лэвэ вудан па маш-влак ушнат. Йужо вэрэ мландэ с)'- мырлыман эігэр-влакат улыт. Нуно коклан йомытат, мландэ йумач ногат. Нинэ эігэр-влак кундэм озанлыклан кугу пайдам нуат. Кундэмыштэ Йул вуд 150 'мэіггэ кужытын йога. Тудынат пай дажэ кугу. Курык марнй районышто Йул вуд турыщго кок пристынь уло: Чыкмиш тэ, адак Йуриныштэ. Кундэмышгэ Йул вуд мучко 4 затонуло. Кокытшо—-Провой дэн Лопатин затон—ИуЛыео эн сай затон - лан шотлалтыг. Провой затон кэлгэ, лоп ка; тушто 150 парокот шогэн .кэртыт; па рокот, баржэ ыштымэ вэрфлан оггай вэр. Лопатин затонып сэржэ кукш; садлан шо шым Вудат ок шу; заттныео вуд эрэ нурэн лэкгын шога; садлан Пулысо кугу прокот влак затоныш нурэн эртэн кайэн кэртыт. Затон вудыш го 1 милион куб. мэтр пурыс чодрам шогыкташ лийэш. Садлан тушто промышлэныс нрэдприатим ышташ йбн. Пурла сэржэ дэн Йул вуд курык марнй равоным тына к)'чыкын эртэн кайа. Утла ракшэ Йул в'.'д Маркундэмым шола сэржэ дэн эртэн кайа. Йулын шола сэржэ туна рак йбнан огыл: лапка, йужо вэрэ шошым вудэш логалэш Садлан . пристынь ышташ йбнан огыл. Тыжэчын Пул вулын пайдажэ Маркундэмлан тунара о к кугун лийын ок кэрт. Тудын шокыш Пул вуд пурыс чодра волташ пэш höh . Тадэ шотышто кундэм озанлыклан Йулын пайдажэ пэш кугу. Парокотлан кошташ Вэглуга дэн Шур вудла йбршб улыг. Тугэ гынат, нуно ку рык марнй районыш гына к.)'чыкын лога лыт. Садлан парокот коштмо шотышто Маркундэмлан пайдам ку'лэшын пуэн огыт кэрт. Нунын пайдашт утларакшэ чодра волгымо шогышто. Тидэ шотышто Вэтлуга утларак пайдам пуа. Тыжэч тыгэ койэш: кундэмым кум ужашлан шэлына гын, кок ужашыштыжэ парокотлан кошгаш йбршб эігэр чувыт укэ, парокот пристынь дэч нинэ кок ужашыжэ 40—100 киломэтр брдыштб улыт.

Пурыс волташ йбрышб эігэр-влак Мар кундэмым Пул вэкыла 5 вэрэ пучкын во лат. Садлан чодра озанлык паша викта раш вбным кугын кондат. Кундэмысэ чы ла эігэр-влак чылажэ 3 милион куб. мэтр чодрам волтэн кэртыт. ВJ рзым энэрат тидэ шотыш пура. Маркундэмыштэ йэр-влакат йатыр улыт. Мландэ волэн кайымэ дэн лийшэ йэр-влак: Пальчык (кумдыкшо 150 га), Кучук йэр (52 га), Конан йэр, Мэшин йэр, молат (Провой кантон, моло кантонлаштат). Олма курык (льун) лиймэ дэн лийшэ йэр влак: Турша йэр, Клрака. Таир (Провой к-н), Ошйар, Кого йар, Рывыж йар (Чыкма к-н), молат. Эігэр дэч кодшо йэр—Кугу Марйэр, Изи Марйэр (Провой к-н), молат. Кундэмысэ эігэрла дэн йэрлашгэ 60 т ѵ рлб кол уло: сэльд, ош кол, сэврьук, осэтр, судак, нуран кол, нуж, молат. Ку ры клаеэ эяэрыттэ форэль, гольйан (Т.Гм ша, По г в. Ѵ д). Йужо эггэрлаштэ (Нольа), адак йэрлашгэ рзкэ уло. Кундэмыштэ кун йатыр вэрэ уло. Нуно утларакшэ Иулын шола сэрыштыжэ улыт. Йужышт йатыр кугу улыт: Рутка куп (34 кв. киломэгр), Куплонгаш, Кого куп (Чыкма к-н), Провой кантоныштэ ^дра - ыаш куп (3000 га), моло кантонлаштат кун йатыр уло. К л и м а т . Кундэмыштэ ийгэчэ тэлым й Ѵ шгб, кэігэжым шокшо шога. Эн йуштб дэн эн шокшо жапым налына гын, нунын коклаштышт градус шот йатыр торлэн шога. Ик чок дэн шотлымаштэ тэмпэра турын градусыжо-|--3,3 лийэш. Эн шокшо тэмпэрагур ийульышго+19° (Чыкмаштэ- | - 19,4°, Нартаеьгштэ4-19,1 и ). Йужо йиыштэ моіггыракот (-j-16,9 1 ), утларакат (-¡-22,5°) лийэш. Иушто жап йанварыштэ—13,4° Чыкмалігэ — 13 е , Нартасыштэ — 14,3°)- Йужо ийыштэ мбягыракат (—7,7°), утла ракат (20,5°) лийэш. Тэлэ дш кэігэжым таігастарэча гын, й^'штб дэн шокшо кок лаштэ 43° лийэш. Шыжым нойабырын 1-жэ , адак шошым апрэльын 6-жо тэмпэ ратур 0° лийэш. Тндэ срок кажнэ ийын тураш ок тол, 5 кэчэ ончычракат ий ва раракат лийэш. Пушэнтэ, шудо гсушмо жап талукышто 153 кэчэ шога, тыгай тылзылаштэ: май, ийунь, ийуль, август, сэнчабр. Тидэ жа пын тэмпэратуржо кокла шот дэн шотлы маштэ—Нартасыштэ-]-14,6 0 , Чыкмаштэ-|- 15,2. Мардэж утларакшэ кэчывал вэтын кас вэлгычшэ пуалэш, кас вэлысэ дэн кэчывал вэлысэ мардэж шуэн лийэш; эр вэлысэ мардэж эн шуэн лийэш. Мардэж утларакшэ кэчывал вэлын кас вэлгычшэ пуалмэ дэнэ, чодра йатыр улмо дэнэ, а і ак мландыштэ вуд йатыр удмо дэнэ лум й','р талук коклаштэ йатыр возэш. Талу каш лум-й^р вудын кэлгытшэ 447 ми лимэтр. Тидэ шотышто шошым 83 мм, кэнэжым 173 мм., шыжыы 118 мм., тэлым 73 мм. Талукаш лум-йурым налына гын, умыр жаплан 6 4% возэш. Эн шукр йур ийунь—августышто йурэш (58 мм.). Йужо

ийыштэ лум—йур мбнтыракат (350 мм.), утларакат (597 мм.) лийэш. Эн шагал дэн эн шукым таігастарэна гын, нунын кок лаштышт 247 мм Кукшо жап утларакшэ нйуньын 1 жэ дэн ийульын 20-жо кок лаштэ шога. І м б а л р о к . Маркундэмын ѵ мбал рок шо утларакшэ ломыж тусан гайырак. Шун йбрышанжат, ошма йорышанжат, ошман жат, шуштра ошманжат уло. Адак куп рокан да „алльувиальнэ" манмэ (вуд дэн мушчо лончо) рокан вэрлат улэдат, нуны жо пэш шуко вэрым огыт нал. Маркундэмын пэлэ нарыштыжэ, Какшан вуд дэн Вэтлуга вуд кокла, Пул вуд мо гырысо лоплаштэ ломыж тусан, шуалгэ ошман рок. Рок йымалнэ садэ „алльуви альнэ" манмэ ошма кнйа, эггэр воктэн даіпгэ гына адак аркалаштэ вэрыч-вэрын умбал рок тыгай огыл, моло т.'/сан, йбрэм жат вэсэ. Тидэ районышто, \)мбал рокшым ончымагыч. шурно пашам кулэіп сэмын викгараш ок лей. Йул вудын пурла могырысо равоным налына гын, %бал рокшо суррак да вол гыдо сур туса\ , шун йбршан. Тыштэ рок дэн ошео чодра, стэл вашакат йорналтын. Химий дэн биологии ыогырыи ончымагыч, тидэ районын умбал рокіпо моло район лэч шурно пашалан кэдшышырак койэш. Тыгай ошео чодра, стэп вашак дэнэ йор налтшэ умбал рок Маркундэмын моло вэрташтыжэ укэ манаіцат лийэш. Ындэ провой, Шор дэн Элнэт вуд район влакым ончалына. Тыштэ умбал рок ломыж т)'санрак, ошма йбршан, адак ошман. Про вой районышто йымал рок ошео „алльуви альнэ" о лма йбршан, ІПора-Элнэг райо нын ошео „алльувиальнэ" ошман; тидэ ошма йымалжэ туіг „пэрмэ" урлык манмэ рок. Тидэ районлам мучко чодра авырэи, шурно удаіл йбршо вэр шагал. мбал рок курал-удаш куштылго гынат, шурнылан к"лэшлык вийжэ шагал. ' Маркундэмын моло вэрлажэ ломыж ту сан шун йбршан умбал рокан, йымал рок шо о турлыжат уло. Йошкар Ола районышто умбал рок ошма т ѵ санрак, шун йбршан; йымал рокшо шун йбрэ, альэ эрэ шунак вэлэ. Тидэ районыш то вэрын-вэрын шыдаіг удашат кэлша. Морко дэн Сотнур районышто (тышкэ адак Шэігшэ, Карамас, Парат участкэ влакат пурат) (мсал рок ломыж тусанрак. Рок йымалжэ ошалгэ, шуштра, пуракан шун йбршан. Тидэ районла умбал рок шотыштгыч шурно пащалан кэлшат манаш лийэш да, вэржэ кугак огыл. Торйал дэн Щэрнур районым ончалына гын, тыштэ умбал рокшо садэ ломыж ту санракак; йымал рокшо—„пэрмэ карбо натный" манмэ урлык. Тидэ районат ум бал рокшылан кора шурно удаш йбрэн шога; сай ий-кэчэ годым шурно сай шо чэш. Лаж дэн Вурзым районышто, (тышкэ адак М-Турэк кантонын кэчывал йымал могыржо, Вурзым дэн Буй вуд вэрла, Шэрнур кантонын Лаж вуд йырысэ йуд

йымал вэрлажэ нурат) умбал рок mо ада кат садэ ломыж тусанрак, шун йбршан; йымалныжэ „пэрмекий" манмэ шун, тылэч улкыжо—.пэрмекий" манмэ ошма кийа. Тидэ районышто йужо вэрэжэ ошма йбр шан, альэ ошман рокат улэда; тыштат йымалныжэ садэ „пэрмекий" манмэ ошма. Тидэ районын умбал рокшо шурно паша лан кэлшыщаш гайак огыл, моло вэрлам ончымаштэ, томамзш толэш Маркундэмын кумдыкэшыжат химий дэн биологин ончымаштэ умбал рокшым мок таш ок лий: тудым пэш сайын уйіігдащ кулэш, тугэгынат шурным удаш чылт ок йбро манаш огэш воч. К у ш к ы л. Маркундэм ОСОР-ын тайга турасэ вэрын кэчывал йымал вэлныжэ кийа. Садылач кора кушкыл-влакшат тай га кушкыл гайырак улыт, адак изиш чод ра, стэп кушкыл-влакат йбрналтыныг. Кундэмын арка, тбва вэрлаштыжэ чодра стэп кушкыл шочзш, тыжэч тугай кушкыл йуд йымакылат шарлэн. Маркундэмыштэ турлб кушкылат уло. Пушэіггэ коклаштэ эн шукыжо пунчб куш кэш, тудо чыла пушэнгын 42,5°/о-ш? наоэ лийэш. Пунчб почэш шукыжым кож дэн нулго кушкыт, нуно чылажэ 32 , 2%; ва ражым лышташан пушэіггэ, — нуныжо 25 , 3%; нинэ коклаштыжэ 3%-шэ тумо кушкэш. Иуд вэлын кэчэ лэкмаш могырысо кан тонлаштэ, адак Йошкар Ола дэн Оршанкэ кантонлан пасушг, адак Мірко кантонын ужашыжэ ошео тайга кушкыл вэрлаш шотлалтыт. Тидэ вэрлаштэ ожно пич тайга чодра ѵ лмаш. Ындыжым ч^дыра олмэш йал-влак лишнэ „изэ-ото-влак вэлэ кой эдат". Оршанкэ дэн Йошкар Ола кантонын кугырак ужашышт, М-Турэк кантонын кэчывал йымал вэл ужашыжэ, адак Мор ко кантонын кугырак ужашыжэ, Провой кантонын йужо учаегкыштыжэ шун йбр шан, альэ ошма йбршан ^мбал рокан Еэр лаштэ кож дэн нулго йбршан чодра куш кэш, ошман вэрлаштыжэ пунчэр кушкэш. Йул вуд лишеэ шуштра ошман умбал рокан лоплаштэ, Нижгород чэк дэч Суас рэспублик дэк шумэш п)'ячб пушэігган чодра кушкэш. Тидэ чодраштэ коклан-кок лан лыстан нуячб (листвэнница) кушкэда. Йул вудын пурла могыржо тумо кушмо, адак чодра-стэп пушэнтэ кушмо вэрлан шотлалтэш. Ожно тндэ вэрлаштэ кумда лышташан пушэіггэ кушкэдэн улмаш. Шур в','д дэн Пул вуд мучко тыштэ утларакшэ тумэр кушкэш. Тайга кушкыл тураштэ улмыж дэнэ Маркундэм йужо пушэнтэ урлыклан чэк шот лийын шога. Тидэ манмаштэ Торйал, М-Турэк, Шэр нур кантоила (Кугланур, Нурмо, Токтан бэльак, Йулэдур. Нартас) тумо кушмын йуд йымал чэк шотыштыжо улыт. Лопатин затон, Курык умбал (Провой к-в), Кожлайэр р-н, Абаснур, Йошкар Ола, Аргамач коч лумэгожьш (вэрэск) йуд йымал чэкшэ кайа.

A P T A К Марийской Автономной области при организации в 1921 году.

мары область

Кундэм почмо Пасна

Марий

Кукиур

пачмы год ш ы (1921 ижы) карты.

Годсо Карты 1921 ий.

іканурI

Коношрат"] Пола

I уэнвр

Кугланур

iроемopt

ен^Ключ Кужнур О

м а р и с о л а ] Ключи ¿s

О Пектубаево АпшатндрО

'угушеі

Масштаб 1 с а н т и м . = 6 километров

Шокшем

•ердеж

оюкин

* О Горбунов

Тактарсола

(годкі

Составил В. ВЕРШИНИН.

Пактекові

онганур ОГ у

Макманур Оі е р н у р /

гшкибш

Ноли

I коеекий I

о Убрень

гский

/ Мумзер

піиа

гндаО]

>чка

гудумарь]

опсол»

олеіи*

~>рмаш

Коиіанур

Киндул \bjKUl

ікашево

1алтак'я]

ТчЦасара

іужолок

Іибикні

іраныа

Ст. Опарино О Касьянова

1заново

О Хлебников•

• Ку&кары

рукмбо ПахомЬв

Б. Карпьиан О

Шапту

Млеть

АСНОКІ

О Пикшеево

Шордур)О

С.^Шара

Момсинер

ОЛПрост. Абаснур

ОмМкша

*ьино

•еленгу/

^по ключу Пертыліа/

О Васильево

Р. Рутка Ii

Арино Ч -—¿ Сине/

Купланіа

оркатоі

\никеево

Мелковка О

Объяснительные знаки Ончыктымаш Ынылдарьін Лалыквла

Областной центр Кундэм рудо ола Областьым тынгхалажы

Лес государств, значения

I

] Чодра Р. С. Ф. С. Р. Рэспубльик шыргы

завод

О Центр кантона Кантон рудо

Тракт государ, значения Р. С. . С. Р. куго корно Рэспубльик кого корны Тракт области, значения Кундэм корно Область кого корны „ Кант, значения „ Кантон корко ,, Кантон кого корны I Энэр йогыш Река Кого выд

с *

Кантоным тынгхалажы Волостной центр Волыстым тынгхалажы Село или деревня

'ндырь.

арамаі

имшур\

Ъндыръ.

Гурму^аиг

т

\воpuKU \ І АЙГУСОВ І

(у) Волыс рудо сола

ХанхахуА

Сидельниково окиіемарі іайское

окари

з нет ово

Іетухово

О

Сола йал Сола

г. Ч Е Б О К С А Р Ы

Мариинский Посад

С ч

Граница кантона Чантон кокла чэк Кантон пыеман волости Волыс чэк Волыст пыеман

Г Р ; яшшт Кг

Красный Яр.

# /

Пристань судоходная Пристынь Тылвыш пристин

О Параты

Звенцюв

А ЗЗ аа вз оо дт

ф О Помары

у g

Почтово-телеФонное отделение Пошто дэн тэлэпон полэм Пошты-дон тэлэфон отдэ

Почтовое* агентство Пошто а г э н т Пошты агэнствы

Аопатино

Ст. Зеленый i

г. КАЗАНЬ

Татлолиграф, Казань , ул. Миславскогс. 4. 1931 г.

Главлит Т. Р. № 6289. Нар. № 1040

Тираж 4000 э к з .

Кантонлам тыгыдэмдымэ дэн, кантиспол ком дэн с/совэт-влакын праваштым ша рымэ дэн, нунын вуйлатылмаш пашаштат шэмэр кашак дэк лишэмэш. Кундэм кбргым районлымо паша альэ тндын дэнэ гына пытэн шуын огыл. Чык ма дэн Йурин каетонлаштэ курык марий влак илат. Нунын коклаштэ чыла паша мат сайрэк нантайшаш вэрч, поена ку рык марий административна районым по ч а т ВЦИК дэч йодмо. Адак М.-Турэк кантонышто илышэ суас-влакланат садэ шот дэнак поена суас-национальна район почаш йодмо. Йал-совэт. район-влак кугурак ильыч. Садлан Йал-совэт шкэ районысо шэмэр кашакшэ дэч торлэнрак шогыш, пашажат шэіггэланрак кодын мий ыш. Тыгай ситыдымашым торлатышаш вэрч с/совэтлам тыгыдэмдаш вэрэштэ. Тидэ шот дэн 155 с/совэт олмэш (1927 28 ийлаштэ) 247-ым ыштымэ. Тидэ па шам шуктымо годым утларакшым нацио нальнэ принсин почэш ышгалтэ. Иал совэт районлам тыгыдэмдымэ дэн, адак йал совэтын праважым кугэмдымэ дэнэ йал совэтын власть лиймэ шотшат нблта лалтэ, Совэт Праввчылствын к ѵ штымыжым йаллаштэ илышыш пурташ утларакйбн лийэ. СССР-ым экономик шот дэн район лымаштэ Маркундэмын вэржэ. СССР-ым экономик шот дэнэ район нымы н пбрвой гланышгыжэ Маркундэм Віітско - Вэтлужский крайыш пуршаш лык ыльэ. Тидэ крайыш адак Вот область, ошео Ваткз губэрна, Сэвэро Двннский губэрнан ужашыжэ пурышаш лык улмаш. Тидэ крайыш пураш Маркундэмын 1Y совэт-влак погыньша шыжэ (1923 шо ийыштэ) пунчал мутым луктые. Тылэч вара СССР-ым районлаш вэс плнн ышгалтэ Тидэ план почэш 1930-шо ийыштэ Маркундэм ІІижкрайыш ушныш. Маркундэм лэч поена Нижкрай ыш ошео Нижгород, Ваткэ губэрна пу рышг, адак ошео Костромской, Ив.-Воз нэсэнский, Владимирский губэрна-вла:ын ужашьшт, тылэч поена Вотобласть дэн Чуврэспублик пурышт. Озанлыкпіын га лылыкшьщ, крайын кумдыкшым, йэіг шотшым ончалмагыч,—Нажкрай СССР-ын моло экономик районла коклашгыжэ ку мышо вэрыштэ шотлалтэш. Нижкрайыіи ушнымыж дэнэ Маркундэмын праважэ автономий шотышто утларак шарлышаш лык, озанлык дэн культур паша вийнымэ тэмпшэ йэшаралтшашлык, адак вэс мо гырымят турлб пашаштэ оласэ пролэта рын виктарэн, полшэн шогымыжат ли шэмэш. ПРОМЫШЛЭНЫС. Э к о н о м и к . Олено марий эл руш ку гыжанышын а к т ы к э ш кодшо колонийжэ ыльэ, рудо промышлэныелан сатулык илэ арвэрым, чодрам пуэн шогыш. Сар влак, адак 1921 ийсэ нужна ий тулэч ожнат уда лийын шогышо калык озанлыкым чылт пужгалыш. Совэт власть лнймэк, Маркундэм почылтмэк мэрий эл йбршэш вашталтэ. Нужна ий дэч кодшо йбсым пытарымэкэ (1923 ий гыч туігалын), ка лык озанлыкым йол умбак шогалтымаш т/нальэ,—1926-27 ийлаштэ озанлыкын T j ' i r шотшым cap дэч ожиысо нормышко

шуктымо;—1928-29 ийгыч рэконструксо ыштымаш туігалмэ. Впч ийаш план шук тымашэш тидэ рэконструксым ыштымэ дэнэ Марий кундэм . озанлык шэнтэлан кодшо аграрнэ озанлыкгыч индустрий аграрнэ озанлыкыш лэктэш. Кундэм почмэкэ лу ий коклаштэ кун дэм экономик чот вашталтэ. Тидэ жаиыш тэ шуко кугу паша ыштымаш лийын; cap дэч, рэвольутсо дэч ожнысо озанлык дэн таігастармаштэ Марий кундэм йатыр ончык лэктын. Марий кундэм нугыньССР Ушэм дэн ик вэрэш вич ийаш планын кумышо ийаш пашажым шуктэн шога. Кумышо ий сэкэн кэртшэ лийэш, злым индустрийаігдымагакэ вийан савыра. Кун дэмышгэ кызыт маркэ утларакшэ йал озанлык паша ышталтэш, промышлэные шэіпэланрмк кодын шога. Тыгай койыш вашкэ йбршэш вашгалтэш. Калык озан лыкын балансыщтыжэ йал-озанлык лэк тыш кызыт 39,4%, чодра озанлык 44,7%, кустар промышлэные 7,5%, рэспублик кидысэ цэнз промышлэнос - 8,4%. Рэс публик промышлэнысын удэл виеажэ пи сын кушкэш. Маркундэм чодралан пойан. Тидэ пойанлыкым сайын кучылташ ку лэш. Садлан чодра промышлэные пашам внктараш чот пижалтэш. Йал-озанлык паша вашталтэш: кумднкэш колэктиви затеэ ышталтэш, нур пашашкэ шудо уды маш пурталгэш, вольык ашнымашат вэ сэмэш-шбран ушкал ашнымаш впйна. Кун дэмын п. Ѵ ртус дэн экономикшэ тугай па шам внктараш йбнан улыт. И а л - о з а н л ы Кундэмысэ йал-озан лык шэнтэлан кодын шогэн. Утларакшэ пырчан шурно /дал тыи, кум пасум кучал тын, мландэ паша тэкник шотышто улнб шогэн, шурно лэктыш шагал лийын, шур но шочмащ эрэ ик тор шогэя огыл. Ко лэктивизатеэ вийан шаряымэ дэн мландэ паша тэкник сайэмэш, шурно лэкгышат нблталалтэш. Вольык ашнымаш альэ мар кэ наидам шагал пуэн шогыш, вольык ашнышын кулэшыжым гына ситарэн шо гыш. Йал - озанлык кидыштэ 828.535 га (1931 ий) уло. П/тыпь кундэмын кум дыкшо 2 Í73.892 га. Тидэ шотышто 613.252 га (28,2%) шурно удымб мландэ; олык 72.965 га (3,3%), вольык коштык тымо вэр—28.996 га (1,3%) , сурт пэчэ 40.484 га (1 , 9%) , сад-влак 1305 га (0,07%), пакча 284 га (0,01°/ 0 ), моло кучылташ йбршб мландэ 29.078 га (1.4%), чодра дэн rajprö 1.345.363 га (62%) , адак йбрдымо мландэ—42.226 га (2,0%)- Иьпг йыда пайэш вочшо мландэ 1,45 га логалэш, йуд вэл ужашыштэ 2 га маркэ, кэчывал вэл уягашыштэ 1 га маркэ. Шу дылык мландэ—кнндэ /дышаш мландын 1 /ч нарэ вэлэ. Эртышэ лу ий жапыштэ мландэ паша тэкник йатыр сайэмын. Йал-озанлык па шашкэ турлб машин вийан пураш тйга лын. Тпдым тыгай таблнтеэ ончыкга: Шога Плуг. Тырма. ) дымо косила. машин. 1920 ий 34.241 5935 18.125 57 1931 ий 1/ІН 63.600 66.449 50.226 1651

лажэ 116 кв. клу . ушнэн. Тунамак Мар кундэмгыч Суас рэспубликлан тыгай йалла пумо: Сотнур волы ын Биктаман, Бик нарад, Шэшпэ волысын—Кльуч Сап, Сэ мэяовскиэ Отары. Служилайа У ¡. а, Но вайа Ура, Сэлэнг ѵ р, Новые Куллары,— луман суас йал-влак, чылажэ 77 кв. клм., адак тылэч поена 1923-шо вйыштэ Ва рангуш лэсничэствын Уринский дач чодра (1—14 кварталла), чылажэ 31 кв. клм. Тидэ ийыштак национальнэ экономик шо тым кэлышгарычэ почэш Чуврэспубликын (Чэбоксар уйэздшьш) Помйал дэн Помар волыслажэ, чылажэ 1153 кв. клм. Мар кундэмыш ушалгын; 1924 шэ йыштэ кун дэмым районлымо годым ошео Вагкэ гу бэрна, Йаран уйэзшын 127 марий йа лышт-влак, адак ошео Нижгород губэрна, Лысков уйэзшын Йэмангаш, і^урпн волы слажэ да Краснобак уйэзын Марьин во лысшо, тылэч поена Голибихин волысын 3 марий йаллажэ экономик дэн нацио нальнэ шот кэлыштарымэ почэш, чылажэ 2112 кв. клм. Маркундэмыш ушалтын. Садэ годымак Оуас рэспубликын (Арск кантон) 13 марий йал МАО шко уш нэн; пытартыщлан 1925-шэ „ийыштэ Чув рэснубликыя (ІІадрин уйэз) Иужаи л выи 33,6 кв. клм. (2 квартал) чодражэ, адак таватымч вэрла (Йул вудын шола вэлэнэ), чылажэ 1021,9 кв. клм. да тавалымэ Та рашнур дачыя ужашыжэ (24,6 кв. клм.) национальнэ шот кэлыштарымэ дэнэ Мар кундэмыш ушалтын. Тидэ шот дэнак Чыкма кантон Йуксар л-выгыч 280 кв. клм. чодра Чуврэснубликлан пуымо. Тыгэ районлымо лэч вара Маркундэмын кум дыкшо 4843,6 кв. клм лан (31,3%), йэгг шотшо 25 , 4% лан ошеыж лэч кугэмып. 2. Маркундэм кбргышто административнэ экономик шот дэн райоплымаш 1924-шэ ийыштэ штымэ- Ожныжым чыла кундэм 3 ко нтон тан, 33 волыслан, 407 с/совэг лан полкалалтын ылі э. Кажнэ кантонын кумдыкшо кокла ш >т дэнэ 5886 кв. клм., раднуешо 48 клм., йэіг шотшо 136 т ѵ жэм. Волысшын кумдыкшо 500 кв. клм., ра диусшо 10 клм , йэн - шотшо 12,1 тужэм шотлалтын. Маркундэмып І Ѵ *-шэ совэг ногыныма щыжэ тидэ районлымо пашам лончылэя надмэіггэ, угыч вэс онайрак проэктыи ышгэн. Тидэ у нроэкт почэш чыла Мар кундэмым 9 кантонлан пблкіільшэ, 155 йал совэт лийшаш. Тыгэ полкалымэ дэнэ кан тон йэда 51151 йэіг логалэш, кантонын кумдыкшо 2013 кв. клм., радкуешо 22,5 клм. лийшаш. Кантон йэда 17 с/совэт, с/совэг йэда 3040 йэіг лийшаш; с/совэ тын раднуешо вара 4 клм. вэлэ лийэш. Тидэ проэктым 1924 ийын 24-шэ авгу стышто В ЦИК пэіггыдэмдэн. Тыгэ ошео 4 йыжыкан админпстратив нэ пблкалымаш 3 йыжыіганэш коде: кун дэм, кантон (район) с/совэт. Кундэм кор там тыгэ пблкалымаш совашіарагын вуй лагылиэ пашажым куштылэмда, адак эко номик, национальнэ, калык илыш, моло шот дэнат ончалмэ годым кантонлан пк туейирак. нк шотльтрак лийын шога; ты лэч поена адак вэрласэ апчратын оігар- тышыжат куштылгэшрак голэш. Вэс мо гырым ончалаш гын, административнэ рос кот изэммэ дэнэ вэрласэ анарат шулдэш толэш; тылэч поена вэрласэ апаратыш талырак пашазым колтымо дэнэ, апара тын пашажэ чоткыдэмэш, ончык кайа.

ловар" завод посьолыкышто—697, „Ма рийэц" завотышто—985 йан. Кундэм кбргыштб поена озанлык шот 1930-шэ ийын 1-шэ йанварлан 97,3 ту жэмыш шуын, озанлык йэда кокла шот дэнэ 5 йэн логалэш. Кажнэ 1000 пбр йэіглан 1120 удрамаш, поена марий кок лаштэ 1119 Удрамаш, рушышто—1146. Паша штэн кэртшэ йаллашгэ пбрйэнтз удрамашгэ 51,3%, поена порйэнжэ (18— 60 ийаш) 48 , 7%, удрамаш (16-55 ийаш) 53 , 8%. Олалаштэ изиш вэс т^рлырак: порйьпггэ, удрамашкэ иктыш шотлымаштэ 56 , 5%. поена ончымаштэ пбрйэіг—54%. Удрамаш—58,6%. Кап-кыл ончымагыч моло калык кок лаштэ марий начар-рак. Иэіг шот шукэм маш шэнтэлан кодын мийа. Марий кокла штэ—8 ий кбргышто кажнэ 1000 лан 54,14 йыіг шочншжо, 36,58 йын 1 колы шыжо, 17,56 йыіг шукэммыжэ лийын. Кундэм коргысб турло калык варналт ила. Тугэ гынат, Маркундэмым тидэ шо тышто коктытэ шэлаш лийэш: 1) кэчывал йымал вэлнэ (чодран эл) утларакшым ма рий калык ила; йуд йымалкылажэ (йал озанлыкан эл) турло калык варналт ила. Кэчывал йымалкыла 746 йаллаштэ кун дэмыл чыла калык шогіпыгыч 37 , 8% шэ ила; ты цтэ марий 7 3% (чыла марайын 5 1 . 2% шэ), руш 24 , 8% (чыла рушын 22,6%-шэ), кундэм коргысб чыла чуваш влакат тышгак илаг (утларакшым Провой кантонышго); руш утларакшым Йурин Марьин районышго да Пул воктэнла Чыкма районышго ила. Йуд йымал вэлнэ чылажэ 1682 йал уло. Тьшгэ кундэмын 62,2%-йзіг шотшо ила. Тидэ шотышто марий—42,2% (чыла ма ряйын 48,8%-шэ) , руш—51,4% (чыла рушын 77 4%-шэ ) , суас—5,9% (чыла суасыи 87,3 "/о -шэ), удмурт—0,4% (чыла 100%) . Руш утларакшым йуд йымал дэн кэчэ лэкмаш вэлшла , марпй-тядэ райо нын покшэлныжэ ила. Маркундэмым административна полкалымэ. Кодшо 10-ий коклаштэ Маркундэмым административнэ шот дэнэ поікалымаштэ тун иашажэ тыгай лийын: 1) M іркундэмыя чэкіным тбрлатылмаш: 2) кундэм кбргышто административна дэн экономик шот райоя лымым шуктымаш; 3) СССР коргысб эко- , номик еистэмыштэ Маркундэмлан шкэ вэр жым налмаш. Маркундэмым почмо годым йужо марий йал влак кундэм лишнэ ыльыч гынат, ну нын экономикышт кундэм экономик дэн лишэм шогэн гынат,—йа J ' yac , йа Чув рэ шубликэш кодыныт (Пул вудын шола вэлжэ, Кукнур, Хльэбников район, моло районлат). Тидэ райнлагыч йужышг вара жым Суас рэснублик, альэ Чуврэспублик дэн кэлшымэ почэш Марк ѵ ндэмыш ушал тыныт, йужо районлажэ вэрч Маркундэм лая чот толашаіп вэрэштын. Чыла тидэ пашам В ЦИК ончэн налын пунчалмэк Маркудэмыш тыгай вэрла ушал тыныт: 1921 шэ ийыштэ адманистративнэ да озанлык шотым кэлыштарымэ дэнэ ошео Вагкэ губерна, Вурзым уйэздыя, Хльэбни ков волысшо—287 кв клм. ушнэн; садэ ийышгак национальна шотьга кэлышта рымэ почэш Суас рэспублик. Арск канто нын Парат волысыжо, Кукмор да Кук мор-Никольский волыслан районышт, чы

кумдыкышто; 0,09—0,13 мэтр кэлгытыштэ, тудын умбалныжэ куп тургыж кийа, йы малныжэ—„алльувиальнэ" манмэ шун. Чийа лончыжо „0,02—0,5 мэтр кужгыт нарэ лийэш; б) Йошкар Ола к-н Нольа вуд воктэн; в) Оршанкэ к-н Йэрнур йал лишнэ; г) Шэрнур лишнэ. Тылэч поена Нольа вуд воктэн шэм чийа лэктэш. 4. К у р т н ь о р о к шун дэн йорналтын Куго-Какшан, Изи-Какшан вудла лишсэ лоплаштэ, адак Шэрнур кантонышто да Сура (Шур) вуд воктэнат улэда. Тылэч поена Шэрнур дэн Морко кантонлашгэ в ѵ ргэньэ, моло руда рокат лийшашыжэ палэ да, кычалтылмаш альэ лийын огыл. 5. Кварц ошма М-Турэк кантонышто пэш шуко уло. („Мариец" йандау завод лишнэ), Провой к-нышто (Провой нос. лишнэ), Морко к-нышто'(^Красный Стек ловар" завод лишнэ), Пурин к-нышто (Марьин, район). Тидэ кварц ошман лон чыжо 30 мэтр кужгыт лнйэш. Тидэ ошма пэшшукэртеэ, тидэ жаным „чэгвэртичнайа" систэма маиыт. Тидэ ошман ойыртэмжэ тыгай: тудо шолдырарак рокан, ошалгэ сур тусан, вэржэ дэн лончан-лончан. 6. Ш у н оіпсо „нэрмский* манмэ урлык рок дэн йорналтын. Йошкар Ола лишнэ „кяинкэр" кэрмыч да „чэрэпитеэ" ышгы шашлык шун шую у то. Моло вэрлашгэ кундэмышгэ кбршэклык да кэрмычлык шун пэш шуко уло. 7. Т о р ф—( к у п т у р г ы ж ) варарак лийшэ рок дэн йорналтын. Куп тургыж МАО кбргышго чыла вэрэат улэда. Тудын чыла ша ршмэ вэржэ 27,4 тужэм га ш)глалдэш. Тидэ шотышто промышлэные лан йоршыжо 14.8 тужэм га нарэ уло. Куп тургыжыя чыла кубатуржым 316,6 тужэм кубомэгр нарэ шотлат. Чынжым манаш гын, альэ ты шот йоршын турые огыл: шынэн кычалгыл ончымагыч кун тургыж адакат гаукырак лийшаш: кум дыкшо 68,6 тужэм га, олтышашлык торф 60 мал. тон лэкшашлык. Кун тургыж улмо тую вэржэ Пул вуд лишсэ чодрашгэ, утларакшэ—Рутка дэн Кугу-Какшан вудла кооаштэ*(49.5 тужэм га), Дубовайа-Мадар чойын корнын кок могыржо дэнат, моло вэрэат. Тылэч поена куп тургыж турло вэрэ пасуланпэ эігэр воктэняашгэ улэда. Тыгай вэрлашгэ ала мыньар шуко огыл. Поена, палэ ойыртэмын кииымэ вэрлажэ куп тургыжын: Арбан купышто 1,7 тужэм га (Йошкар-Ола лишнэ); Арда лишнэ— 3 тужэм га; Лужйар лишнэ—3,7 тужэм га; Куплангышгэ—3,3 тужэм га; Чыкма к-нышто—2 тужэм га; Провой кантон (Сорогин лишнэ)—1,8 тужэм га, адак моло вэрэат. Маркундэм калык. 1930 шэ ийын 1-шэ йанварлан калык шот 5 1 0 , 6 8 0 йэігыш шуын. Тидэ шотыш то марий 2 5 9 . 3 5 8 йэіг ( 5 0 , 8 ' / о ) , руш — 2 2 4 . 2 9 0 ( 4 3 , 9 ° / о ) , с у а с—2 2 1 0 8 ( 4 , 3 ° / о ) , моло калык - (чуваш, удмурт)—4924 (1%) . Кундэмысэ калыкын 95%" шэ йаллаштэ шурно пашам шгэа ила. Кажнэ йаллан кокла шот дэн 190 йэгг логатэш (марий йаллаштэ 168 йэіг), озанлык шотшо 37 ло галэш. .Кундэм калыкын кодшо 5%-шэ вэлэ олалашгэ да зачотлаіптэ ила: Йош кар Олашгэ—7219 йэіг, Чыкмаштэ—8541, Йурин пашазэ посьолкышто—4609, про вой посьолыкышто—2357, „Красный Сгэк

Нулгын йуд йымал дэн кэчэ лэкмаш вэл чэкшэ Йул вуд липшч эрта. Олма пуын й.уд йымал дэн кэчэ лэкмаш вэл чэкшэ Йул вуд мучко Чыкма дэк шу мэшкэ мийа, варажым Лапша, Кужмар, Й.ілчык йэр (Провой к-н) вэкыласавырна. Кожын кэчывал йымал да кэчэ лэкмаш вэл чэкшэ пбрвбйжым Йул вудын пурла могаржо дэн нэлычрак йыгырэ кайа, ва ражым Ильинка пристынь дэк шуэшат, Йул вуд дэк ушна. Шорва (ясень) пушэіггын йуд йымал да кэчэ лэкмаш могыр чэкшэ Шур в ѵ д йырсэ чодран Тарашнур дачышкыжэ шуэш. Йул в'.'д систэмын чодра волтымо вудла олыклаштэ етэнысэ гай кушкыл шочэда. Маркундэмын купан вэрлашгыжэ омыж, кийак, адак купысо моло кушкылат шо чэш. Мландыгыч кунчэн лукмо кулзш узгар-влак. Кундэм мландыштэ тйгай узгар-влак улыт: 1. „Доломит" манмэ ку уло. Тнтэ ку арка вэрлашгэ тутг рокын умбак лэкмэ куглантыжэ лиэда, адак „пэриекий" манмэ ошма ку, альэ ошман вэрлаштэ, тылэч поена „суас" шун лончо манмэ вэрлаштат лийэш. Утларакшэ „доломит" тэвэ тыгай вэрлаштэ уло: а) „Нольа ку" курыкышт Нольа вуд воктэн Шэрнур дэч 8—-10 мэнтэ коклаш тэ „доломит" ку 6 мэтр кужгыгыя кийа. Тидэ куйым вакш куАлан да порт турлан луктыт; б) Морко к-и, Озда еола лигпеэ „Кар ман" курыкышго „цоіомиг" юсяа-пэсна чаіггапшгэ 43 мэгр кукпыгьшгб 2—4 мэтр кужгыт лончыи киэда. Тьшгэ „до ломит" тужвак лэкмэ вэрлашгыжэ мэр гэльы.ч савырнэн; в) Ушут аркасэ „Ваштар" курыкыштат долом и г ку шуко уло; г) Чукшан йал лишсэ Чукшан аркасэ „Мохнуінкин" манмэ корэмышгэ, адак Иэрдур йал лпшсэ Ку курыкышто, Сэбэ Уеад лишсэ „Вакиі" курыкышгат доломит улэда.„ д) Йушков йал дэч 13 км. брдыжсб Ку пасушто, адак Йошкар Ола дэч 7 км, пэлнэ Изи корта манмэ вэрыштэ шар к у шуко уло. Доломит, адак моло турлб кужат Мнр кундэмыштэ моло вэрэат улэдат: У-Торйал дэнэ (Ш ѵ кшан)—доломит, Изи-Какшан вуд воктэн—ку. э 2. З в э с к а д э н ф о с ф о р и т . Нин, ку-влакат „нэрмский" манмэ ошма ку. адак ошма т/^жвіік лэкмагыч лийыныт Тылэч поена „суас" шун лончо манмэ да „Иурскип" манмэ урлык лэкмагычат лий ын ы г. Звэска Маркундэмыштэ шуко вэрлаштэ улэда: Ронго район Шула вуд воктэн, „Чукша" курыкышго, Йэрдур лишсэ Ку курыкышто Кожлайэр аркаштэ, Йул вуд сэрлашгэ, Шэрнур кантонышго, моло вэр лаштат. Фосфорит Пул вудын пурла могырыш тышо, курык марий районышто, Иуд вуд воктэнат улэда. Фосфорит йатыр вэрэ шарлэн 3. К / р т „ н ь б ч и й а . Тыгай вэрлаштэ улэда: а) Йошкар Ола лишаэ 4,5 гэкгар

Турэдмэ Шиймэ Пуалтым. Трак машин. машин. с °Р™ а ш - тыр.

1920 ий

—

—

1931 ий 1457

3285

7015

24

в

К А Р Т А Марийской Ав тономной

Марий А в т о н о м

Мары А в т о н о м Кын д э м НАРТ 1931 ии

Кундэм КАРТ 1931 ий

Области 1931 года

Масштаб 1 сантим. = 6 километров

Экстракционный завод Экстракт завод Чичы завод Железная дорога Куртньб корно Кыотньи корны Шоссейная дорога Шоссэ корно Шоссэ корны Тракт областного значения Кундэм куго корно Кындэм кого корны Грунтовая дорога кантонная Кантон куго корно Кантон кого корны Почтовое отделение Пошто отдэлэньэ Пошты отдьэльэньы Почт. -телеф. отделение Пошто-тэлэфон отдэлэньэ Пошты-тьэльэфон отдьзльэньіі Почт:-телеграфн. агенство ПоЪіто-тэлэграп агэнтствэ Псшты-тьэльэграф агэнствы

I—I

^ V П л

у і ѵ А л

Главлнт Т. Р. № 6289

Нар. №1 0 4 0

Тираж 4000 эк .

Татполиграф, Казань, ул. Миславского. 4. 1931 г .

шотышто 5338 тужэм куб. мэтр вэлэ руымо. * П р о м ы ш л э н ы с . Калык озанлыкым сотсиализм корно дэн колтымаштэ про мышлэныс нэяызшылан шога. Эртышэ лу ий коклаштэ кундэмысэ промышлэныс кугу пашам ыіптэн. Кундэм промышлэ ныс кызыт рэконструкео шот дэн впйна. 1921 ийыштэ Маркундэмыштэ тыаар за вот ыльэ: 3 йанда завот, 8 ояа шэлмэ завот, чылажэ 11 раман; Звэннгов зато ныідго парокот олмыктымо маетэрской, адак 1 химзавот. Завот-вдакын путынь лукмо сатушг 4.384 тужэм тэягэаш ыльэ, нинэ пром. нрэднриатяй-влакын акышг чылажэ 967,4 туж. тэягэ ыльэ. Эртышэ лу ий жапыштэ кундэмыштэ угыч ышты мэ: Красногорышто чодра п)'чмб завот, Йошкар-Олашгэ—кэрмыч завот (талукы што 15 милион кэрмычым ышгэн луктэлі), у завот, элэкгр стансэ, элэктр вакш, ти пографий, кожтрэет почылтын, кок„куртньё корно ыштымэ: Зэльоный Дол—Иошкар Ола (104 клм ), адак Дубовыи-Мадар (74 клм.). Кызыт ышталтыт: Лопатин ыш тэ ну узгар ылігымэ комбинат, Нарта сышгэ—элэктрокомбинат, Йошкар Олаштэ 2 раман чодра пучмб завот, молаг. ОСНХ дэл Маркустпромсойузын пугынь продуксийышт 1930 инышгэ 19 милион тэягэаш ыл э, ну узгар ыштымэ—3763 тужэм тэягэаш, ковашгэ, пижгом 3759 г.т., йанда 1661 Т.Т., йояыштымо ложаш 344 Т.Т., полиграф сату 285 т.т., у лукмо 186 т.т., кэрмыч 155 т.т., элэкгр энэргии 141 т.т., чодра химий 141 т.т. Пашазэ-влак к а й ы н шукэаыт,—2446 йыяыш шуыныг. Тудо шотышто 6 , 5% марнй. Внч ийаш план почэш промыш іэ- ныеыш 126 мзлион тэягэ піаланышаш іык. 1929—30 ийыштэ 2191 тужэм тэягэ ша латымэ, тудо шотышто вэрысэ промыш лэнысыш 839 т.т. Кустар промышлэныс Маркундэм эко номякыштэ кугу вэрым налын шога. 1929—30 ийышгэ кустар-влак 17.695 йыя шотлалгыч; тудо шотышго пэлыжэ угла чодра улмо районышто улыг. Утларакшэ тыгай паша шарлэн: пу узгар ыштымэ (мэканьык дэн химик шот дэн), йая-озан лыкын илэ сатужлм сайрак сатуш савы рымаш, куршьб узгар, миньэрал узгар ыштымаш, молат. Кустар промышлэныеын пугынь продуксыжо 1929—30 ийышгэ 8137 тужэм тэягэ ыльэ, тудо шотышто 77 , 6% (6317 т.т.) кустпром копэратсын. Тушто 9688 чяэн. Внч ийаш план почэш кустар промыгшэные виктараш 3604 т.т. шалаташ ыштымэ, тудо шотышто 1931 ийышгэ—895 т.т. О з а н л ы к ы н о н ч ы к л ы к ш о . Влч ийаш піаныштэ ончыктымо пашам эрты шэ кок йыіптэ окса кучылтмо шотышто тыгэ шуктымо: промышлэныелан оксам 2 1% пумо, йал-озанлык индустрааядаін 99%, c ß ä 3 пашалан—150%, йал-озанлык колэкгивлаш 135%, корно ачалаш 35,2%, кнага тунэммашым кумдыкэш шараш 100%. Пугынь продуксий лукмо шотышто тыгэ шуктымо: промышлэныс 26,6 милион тэ я г э , - 1 2 7 , 8% , чодра озанлых—34,2 м. т. 263,4%, йал озанлык—96,9%. Паша тыгэ вийан каймылан кбра, планым угыч пу жэн ончымо. Угыч возымо планыштэ тыгэ ончыктымо: промышлэныелан оксам 269 милион тэягэм пуаш (89,7 м. т. олмэш). Промышлэнысыштэ ыштышаш кугырак паша тыгай: Марий район элэктр стансэ (Маргрэс), Дубовый дэн Элнэт чодра ком бинат, Цэлльулоз—кагаз комбинат, орал тылык узгар (рамэ, йапак да мойын), адак тэкетиль паврик.

тымашат, кулак влакын торэш шогымы штат колкоз внйнымым лывыжтэн ок кэрт. 1931 ийын йанварын 1-жэ чылажэ 567 колкоз ыльэ. Колкозыш—9806 озанлык, кундэмысэ путынь озанлыкын 9 , 9% уш нэл ыльэ. Майын 20 лан кундэм мучко 32 . 2% озанлык колэктивнзаядымэ. Путынь колкозник влакын 68%-жэ марнй; 1 Иан варлаа уліпо 567 колкоз коклаштэ 26-шо нал озанлык комуя (кумдыкьшт 4770 га), 490 й/о. артэл (62.896 га), 51 т-во соз (9268 га). Путынь колкоз мландын кумдыкшо— 76.934.20 га. 1930 ийыш.э колкоз паша лан—1.366.147 т. кайэн. Колкоз озаніы- кын докотшо поена озанлык лэч к Ѵ шны- рак шога: 1930 ийыштэ шэтлымагыч кол козыш ушнышо кажнэ озанлыклан вочшаш доког 780 т. Шурно лэктышат кушнырак. К о л к о з ыш т о: уржа 7,0 цэлт., шы даіг—6,5 дэнт., шож—9,3 цэнг. шэм шы даіг—4,1 цэлг., парэдтэ—93,0 цэнг. Ш к э г о з а н л ы к ы ш т э : уржа 6,9 ц. шыдаіг—4,6 ц. шож.—8,0 д. шэм шы даіг —3,9 д., парэіггэ —82,0 дэнт. Внч ийлш план почэш пугынь кундэ мысэ озанлыкын 90%-шэ колэктнвизая шашкык, окса 87,5 мил. тэтгэ кайшаш лык, произвэдетвым мэклнизаігдаш—15%, машин-трактыр сгансым 10 вэрэ почаш, продуксийыа пугынь лэктышыжым 145.775 тужэм тэягэ шукташ ыштымэ. Тудо шэтыш то —38.471 туж. тэя . э сатулык лэкгыд. Иыя йыда 277 тэягэ, озанлык йыда 1265 тэя. нэрна. Ч о д р а о з а н л ы к ы н кулэшыжэ кугу. 9л индустрнаяды мэ пашашкэ чодра пэш шуко кайа. Садлан чодра озанлык вэеэм дымэ калык озанлыкын к)'лэшыж дэн кэлыштарымэ: чодра промышлэныс дэн чодра ончымо паша иктыш ушымо. Чод ра пугыньэк Сэвостлэе дэл НКПС-лан кужу сроклан пумо, 11 лэепромхозлан шэлмэ. Пугынь чодран кумдыкшо 1.310.452 га (рэенублик кидышгэ 1.199.359 га, вэр ласэ кулэшлан ойырымо чщра 91.039 га, поена кулэшлан ойырымо чодра 20.054 га). Кундэмысэ кажнэ йыя вуйлан 2,4 га чодран мландэ пэрна. Иман чодра (п/нчо, кож, нулго) 78,9%, лышташан чодра 21 , 1% (куэ 12,2%, шонкэ 4 , 1%, тумо 2 , 9%, пистэ 1,9%) . Чодра озанлык мланяа чэт пужтышо вэрэшгын. 1921—22 ийсэ пожар чодра озанлыкым утларак чог пужэя. Чодра па шан к'улэшыжым ыялэн, шынэя налщаш лан лийын кум экспэдитсэ ыштымэ. Кы зытеэ жаплан пугынь чодран вэр тбрлымо. Чодра паша виктараш кундэмыштэ пэш йбнан. Чодран кугырак ужашыжэ Йул вуд воктэл шога, чодра торэшын чодра волташ йбрышо 5 эяэр йога. Нинэ эяэр влакыа кутышышг иктыш шотлымаштэ 1200 киломэтр. Тидэ шотышко Вэглуга пурэл огыл. Парокотлан кошгаш йбршб в)'д 107 клм., пурыс волташ йбршб 561 клм., поена пырньам волтыщо—219 клм. Чодра озанлык вийаядымаштэ куртньб корнын шотшо пэш кугу. Кызыт кок кор но уло: Зэл. Дол—Йошкар Ола, адак Дубовый-Мадар. Талукышто гэктар йыда чодран кушмыжо 2,93 куб. м.; талукышто руышащ чодран кумдыкшо 10.809 га, чумыр руышаш чодра вундо 2388 тужэм куб. мэтр. Индустриализатсэ пашалан чодра шуко кулэш. Садлан кызыт чодрам вийан руаш вэрэштэш. Эртышэ кум нй лаштэ ик чок дэн шотлымагыч 5028 ту жэм куб. мэтр (1929—30 ийыштэ 7611 куб. мэтр) руалтын. Талукышто „купило чодра запасын 218% руалгын. Иулышо чодра 18 милион куб. мэтр ыльэ. Тудо

Тулэч моло машинат 4393 ушнэныт. Агрономии шотыштат мландэ паша тэкник савэмын. Тидэ тыгай таблитсыгыч койэш: Шуко пасу. Опдак Машин куралмэ дэн удым. такыр. 1916 ий 702,14 — — 1930 ий 217.200 64.556 37.311 Йачдар Сортовай- Гэктарйыда урлык дэн мэ урлык мландэ удымаш. (цэнтнэр). уйанд. ша вымэ. 1916 ин — — — 1930 ий 5523 293.146 936 Извэлъ Кылмык шавымэ. таш ку ралмэ. 1916 ий — — 1930 ий 372 6854 Удымаш мландэ эрэ кушкын шэгэн. 1930 ий маркэ 464 тужэм гэктар. шуун. Тэкник культур удымагнат йатыр шарлэн. Тэкник шурно дэа кургылык шурно уды маш 3 , 8% кугэмын, тидэ кугэммаш пыр чан шурнылык кушэіп лийыи. Шурно лэктыш нблгалалтын; тидэ тыжэч койэш: П у т ы н ь л э к т ы ш : Шурно пырчэ . . . 17.596,9 туж. тэягэ. Тэкник шурно (нбшмо дэа муш). 4384,7 т. Парэіггэ 6879,2 тэягэ. Шудо (нбшмб) 783,9 тэягэ. Са т улык у тыжо (14%): Пырчэ 1955,4 тэягэ. Йытын кыньэ ношмо . . . . 411,3 тэіггэ. Йытын кыньэ муш . . . . 2330,5 тэіггэ. Парэягэ 110 тэягэ. В о л ь ы к а ш н ы м э . 1920 ийыштэ пу тынь вольык 72 175 вуй ыльэ. 1931 ий ыштэ 97.336 вуй лийын (133% ушнэн). Тудо шотышт.) кичкымэ имньэ 77.293 (І20°/о ушнэн), ушкал 252.464 (252% ушнэн), тудо шотышто луштымб ушкат 120.600 (160% ушнэл), сосна 128.300 (376% ушнэн), ппрык 593.200 (322% ушнэн). Утларакшэ вольык тыгыдэ урлык. ІЩшкылмб тукан шэлдра вольыкын нэ лытшэ марин озанлыкышгэ 93 кгр., ру шын—114 кгр., сбснан нэльгтшэ марий ын—48 кгр., рушын—74 кгр., талук кок лаштэ лушгымо шірын нэлытшэ—марий ын—603 кгр., рушын—886 кгр. Тукан шолдра вольык урлыкым сайэмдымылан Йурия урлык шотладтэнг. Пугынь ушка лым шотлымаштэ, йурин урлык—0,5%. Вольык урлык сайэмдаш кызыт вийан пажмэ: узо вольык дэн кошгыктымо пункт 2363 уло, сай урлык вольыкым (имньэ, тукан шолдра вольык, сосна, шорык) шар калымэ вэр 225 уло. Утларакшэ сай ур лык вольык шаркалыиаш колкозла гоч ышгалтэш. Волььікым промышлэныс шот дэн ашнышашлан, кугу вита ышталтэш: 370 сосна вита, 169 имньэ вита, шор фэрмэ. Вольык ашнымэ продукоийын пу тынь л э і с т ы ш ы ж э 131 079 тэя. э . (1926 27 ийсэ ак дэн) шотлалтэш; тудо шо тышто 30%-шэ сатулык Ик чок дэя шотлымаштэ йал-озанлык докот кажнэ озанлыклан 478 тэягэ нэрна. Озанлык шэгггэлан кодмо дэя докот ты нарэ изин шога. Тыгай шудырнылшб озанлык киндымаг, моло лэктышымат си тарэн шогэн ок кэрт. Ожнысо дэч калык кызыт шукэмын. Турло лэктышат ож нысо дэч утларак кулэш. Садлан озанлы кым уэмдаш пяжмэ, кумдыкэш колкоз ышталтэш. Колкоз ыштымэ дэнэ гына озанлык тэкникым, нал озанлыкым нбл таш лийэш. Колкоз ыштымаш кызыт вийан шарла. Кодшо ийсэ йояылыш ыіп

С О Т С И А Л Ь Н З К У Л Ь Т У Р

П А Ш А .

1930 ийыштэ тидэ роскот 3,9 тэягэш кузьш. Эмлымэ вэр-влак, эмлъшэ влак пиеыя шукэмыт. Тидэ тыгай таблиеыгыч койэш:

шэ йоча пэрна. Тунэмшэ коклаштэ 45°/о нарыжэ удыр-влак. Школыш коштшо Удыр-влак cap дэч ожнысо жап лэч 2 Ѵ г пачаш утла йэшдралтыныг. Туяалтыш шкотлаштэ 1931 ийыштэ 1243 комплэкг лийын, тудо шотышто эр так марнй комплэктшак 39%. Кызыт ту нукгышо-влак огыт ситэ. Садлан туяык тышо кадыр йамдылаш внйан пнжмэ. Ка дыр йамдылышэ школ влак шукэмыт. Тидэ тыжэч койэш: 7 ийаш ШКМ. 9 ийаш. Тэкньх школ. шк. кум. 1922-23 ий 9 — 5 3 1930-31 ий 8 33 5 16 Прошпк. Совпарт- Рабфак, школ. 3 — 2 мает. 1922-23 ий 10 1930 31 ий 9 Кугырак школлашгэ 6755 игшьхвэ ту нэмыг, тэкннкуиташгэ 2346, тудо шоты шго 77 , 4% эртак марий. Квалификатеэ нблгаш лумын куре поч мэ. Нинэ курсышто 10 тужэм йыя нарэ тунэм лэктыныт. Вуз-лашгэ тунэмшэ-влак ийын шукэмыг. Кызьхг чылажэ 366 йыя, тудо шотышго 8 0% марий, Мірин кундэм дэч ордыжьштаг кугу школ нэлэя марий полка уло. Озаяышгэ—Восточно-Пэдаго гпчеекий институт пэлэн, Ооая рабфак пэлэн, Маряйнский пэсадышга—чодра тэк никум пэлэн. 1930 нймщгэ наук дэн шыидышэ нн сгигут почылгат, наша ышташ туяальэ. Институт пэлэн наук почэш элым тунэм шэ О-вэ пашам ышга, тудо 0 вэшгэ 700 члэн уло. Полнтпрэевэт учрэжщяьэ влак 1922 — 23 нагыч туяалын эрэ кушшг . 1931 ий ышгэ: 35 бябшогэк, 150 лудмо порт, 22 клуб. 1100 йошкар пусак, 4 крэстьан пбрг, 7130 радио шындымэ вэр. Пугынь библаотэкышгэ том дэа шотлымо к і ага 20 тужэм утла. Тулы к икшывэ ашнымэ учрэждэньэ 6, тушто 4 LO йоча, адак йоча колоний 2, тушго 300 йоча уло. Школ лэч ожно туныктымо икшывэ сад 16 уло (чарзыдэ ыгпгышэ), тушко 930 йоча кош тэш. Кэяэж жапышгэ икшывэ плошпдкэ 73 ыіьэ, тушко 2010 тыгыдэ йоча кошго. Наук дэн шымлымэ паша вийяэя шэга, кундэм тунэмаш экснэдигсэ йагыр ышгал тэ. Калык туныктымо пашашкэ 1931 ий ышгэ 2734 т Ѵ жэм тэягэ (17,8%) шатагаш ыштымэ. К а л ы к т а з а л ы к а р а л ы м э ш эты шго йатыр ончык кайалтын.Мхряа коклаштэ улш) турлб сотсиал чэр: траком, тубэр кульоз кугу логар, удыргьш вашгарэш крэдалмаш вийнэн. Лу ий коклашгэ эмлымэ пашам чот шараш тыршымэ. Кажнэ шэмэр йыя мэ дитсин дэч полышым налын кэртшэ, еот - с и а л н э чэр дэн кузэ крэдалмашым па лэн шогыжо манын тыршымэ. Тндэ па шашгэ йатыр ончык каймэ. Тазазык аралымэ пашалан окса колты маш эрэ кушкын толын, 1931 ийышгэ 1627 тужэм "тэягэш шуын. 1923 ийышгэ роскот йыя йыда 32 ыр пэрна ыльэ, Шк. ФЗУ 5 Сгроиуч. 1 1 Чылажэ. 30. 80.

Шэмэр Марий калык кугыжа власть кид йымач пычкэиыні, аягыргышэ, ынды ралтшэ лэктын. 1920 ийыез шотлымо по чэш МАО улмо вэрышгэ кнагачэ 23,3% ыльэ, эртак марин коклаштэ—18%, руш коклаштэ—37,8%, моло калык коклашгат кна.гачэ-влак марнй лэч утларак ыльыч. 1917 ийышгэ кнагачэ марий адакат ша гал ыльэ—15%. Кугыжа „инородсо-вла кым туныкгаш шонэн огыл. Школ шагал ыльэ, ик школ 900 йыялан логалэш ыльэ, туяыктымо пашалан йыя йыда 42 ыр роскот пэрна ыльэ. Угларакшэ церковно приходский, адак „братский" манмэ школ ыльэ. Кугырак школ шотышго 8 двух класный, 4 второкласный церковно-при ходский школ ытьэ. Кыдалаш школыш Чарласэ дэн Чыкмасэ гимназийыш марий икшывым лншкэ огыт намийэ ьтльэ. Оза яыштэ инородчэскня учи гэльский сэмина рнй кокыт ыльэ: пбрныя икшывэ тунэм мэ, адак удыр икшывэ тунэммэ. Тушгат утларакшэ пойанракын нкшывышг-кула кын, попын да мойын вэлэ тунэмын кэр тыныт. Озаяысэ унивэрситэгыи рэвольутсо дэч ожно ик марий гына пытарэн. Ты гыдэ школах, кугырак школат нлышлан кулэшлан туныктэя огыт ул; марийым ру шыш савыраш тбчэныт. Садлан тугай школлан шэмэр влак ш}'ман лийын огыт ул, школ почмылая торэш шяэныт . Кугыжам сумырымэкэ, пролэтар дикта тур лиймэкэ шэмэр марай помжалтэ, шкэн жыя культур шотшым нблташ внйан пи жэ. ІПуко лийшэ погынымаш пунчал по чэш у школ йатыр почылго: изиракшат, кугуракщат адак полнтнросвэг учрэж дэньэ-влакат. Озанлык шгланымэ дэнэ, окса укэ дэнэ, нужна ий лаймэ дэнэ вэс канграк школ-влак йатыр мбягэшгыч. 1922 ийышгэ 501 школ, 28.089 тунэишэ йоча ыльэ. Вэс иныштажэ 248 школ, 17.222 тунэмшэ вэлэ кодо. 1923 ий гыч туяалын школ паша пэягэдэмаш, угыч вяйаяаш туяальэ. Кугыжан школым йбр дылашыш лукшо шэмэр-марий у школым, совэг школым йодаш туяальэ; йоча-влак у школым тэмышг. Кнагачэ-влак вашкэшукэ маіп туяальыч: 1926 ийысэ пэрэдись почэш кнагачэ 36,9 Уо лийэ, марай коклаштэ кна гачэ 11 , 1% йэшаралтэ; 1929 ийышгэ — 42 , 9%-ыш шуо. 1931 ийышгэ МАО што кнага шанчыдымэ иктэ коддэ пытышаш лык. Кундэм озанлык кушмо сэмын еотсн альнэ-культур пашат нблгалалтэш. Пугынь шэмэр тадэ пашалан вийан пижлн. 1930 ийыштэ шыжым 8 9 10 ийаш йоча влакым школышго иктэ коддэ туныкгаш пижмэ. Кнага шиичыдыиэ кугурак йыя туныктымаш 1931 ийыштэ ударнэ шот дэн колталтэш. Туныктымо пашалан окса колтымаш ийын кугэмэш. 1923 —24 ий ышгэ 344.155 т. ыльэ,, 1931 ийыштэ 5.957.800 тэягэш шуо. Йыя йыда 11 т. 66 ыр пэрна, тунэмшэ йоча йыда 44,7 т. пэрна. 1924 ийыштэ йыя йыда 74 ыр гына пэрна ыльэ. Туяалтыш школ 1931 ийыштэ 586 лийэ, тунэмшыжэ 47.072 ыш шуо, тудо шоты што эртак марий 51,3%. Шкодыш 96 , 1% йоча коштэш. Чэрлым, тунэм кэртдымьш огына шотло гын, школыпі кошташ йор шб ийаш йоча гыч школыш 98 , 1% кош тэш. Кажнэ 18 йыялан кызыт ик тунэм

Больнис. Амбулат.

1917 ий лэч ожно.

4

12 16 25

. . . .

1921 ин

—

12 Пэршым Поена Больнис пункт. антэк. пэлэныеэ

1930 ий . .

1917 ий лэч ожно . 1921 ий . 1930 ий .

антэк.

17 18 21

12 16

2

2

12

—

Почылтыныт поена чэр эмлымэ боль нитс-влак, адак чэр вашгарэш профилак тик шот дэн крэдалмэ учрэждэньэ влак. Тидэ пэш кугу пяла . Рэвольутсо лэч ожно тыгай паша ышгалтын огыл ыльэ. Кызыт поена чэр эмлымэ тыгай учрэждэньэ-влак улыт (турлб нйлашгэ почылтыныт): шанча эмлымэ вэр—2, йоча эмлымэ вэр—1, вэ нэрик диепанеэр—2, тубэркульоз диспан сэр—2, химик бактэриологий амбулато рий—1, кастэн эмлымэ вэр—1, пуым эм лымэ кабинэт—1, шындымэ вэр—1, аза пбрг—1, ава дэн аза порт—2, ик шывэ конеультатеэ—10, м.)'шкыран удра машлан кайаш пумо вэр, молат, адак са нитар организатсэ. Кызыт санитар пашам лумын ш)га.тгыиэ врач эскэрэн шога. Эмлымэ вэр шуко линмэ сэмын, эмлыщэ влакат шукэмьыыг. Врач. Пу врач. Шк. тун. пэршыл. 19 L4 ни 14 — — 1930 ин 165 6 39 Акуш. Рога. Акуш. Фарм. вэр. пэрш. 1914 ий 17 30 12 14 1930 ий 14 45 36 73 Бэльнитслашгэ койкат шукэмын. Рэ - вольутсо дэч ожчо 320 ыльэ, 1930 ий ышгэ 879 лпйыя. Кызыг 1 койко кажнэ 580 йыялан пэрна (рэвольутсо лэч ожно 1700 йэялаи пэрна ыльэ), кызыг кажнэ врачлан 5425 йыя нэрна (рэвольугео лэч ожго 17.200 йыя пэрна ыльэ. Эмлымэ паша чат сайэмын. Садлаа больяитеылаг ушанымэ дэн больнятсыш кошгшыжат утларак лийын. 1930 ийын туяалгыш пэлышгыжэ эмлалташ мийышэ 885.714 йыя лийын. Вэс сэмын каяасаш, кажнэ 100 йыялан эмлалташ мийышэ 280 лийын (йужо йыяжэ шуко гана мий эн). Кэйкыш вочш) 1921 ийышгэ 4671 ыіьэ, нуно чылажэ 47.828 кэчым кнн эныг. 1930 ийын туяалтыш пэлышгыжэ койкыш в о ч ш а 9165 йыя лийын, чылгажэ 108.490 кэчым кипэныг. С о т е н а д ь н э чэр дэр крэдалмаш чот вияяа. Чэрлэ в так эмлалташ ч^чкыдын кошгаш туяалыныг. Садлан чэрлэ, влак мбягбшгалтыг. Эртышэ кум ийыштэ турлб чэрын шарлымыгкым шымлэн налмані лийэ: траком, кугу логар, тубэркульоз, молаг мэдитеин тэкникум почылто. Артэ зиан тавэ кунчымб (13). Тазалык аралымэ вэрлаштэ шэргкм мэльтм. больнитса влакым шгаш 1931 инышгэ 520 туж тэягэм пуаш ышгымэ.